
श्री सत्यनारायण पूजन
“ॐ हरि हर नमो नमःॐ”
❀꧁꧂❀
॥ ॐ नमो नारायणाय ॥
॥ ॐ लक्ष्मीनारायणाभ्याम् नमः॥
श्री सत्यनारायण व्रत-पूजन कर्ता शुभ आसन पर पूर्व या उत्तर दिशा की ओर मुँह करके श्री सत्यनारायण भगवान का पूजन करें। इसके पश्चात् सत्यनारायण व्रत कथा का वाचन अथवा श्रवण करें।
सर्वप्रथम माङ्गल्यपूजा प्रथमप्रधान मंङ्गलाचरणम्, पवित्रीकरणम्, आचमन, संकल्प, स्वस्तिवाचन, दिक् रक्षण, एवम् मानसिक पूजन सहित
ॐ विष्णुर्विष्णुर्विष्णुः श्रीमद्भगवतो महापुरुषस्य विष्णोराज्ञया प्रवर्तमानस्य अद्य श्रीब्रह्मणो द्वितीये परार्धे श्रीश्वेतवाराहकल्पे सप्तमे वैवस्वतमन्वन्तरे अष्टाविंशतितमे युगे कलियुगे कलिप्रथमचणे भूर्लोके भारतवर्षे जम्बूद्विपे भरतखण्डे आर्यावर्तान्तर्गतब्रह्मावर्तस्य ……. पुण्यप्रदेशे गंगायमुनयोः ….. दिग्भागे ……. क्षेत्रे …. जनपदे महानगरे ….… उप नगरे देवद्विजगवां चरण सन्निधावास्मिन् श्रीमन्नृपतिवीरविक्रमादित्य समयतो ….…. संख्या परिमिते प्रवर्त्तमानसंवत्सरे प्रभवादिषष्ठि संवत्सराणां मध्ये ….…. नामसंवत्सरे, श्री सूर्य ….…. यायने, ….…. ऋतौ, महामांङ्गल्यप्रदे मासानाम् उत्तमे ….…. मासे, ….…. पक्षे, ….…. तिथौ, ….…. वासरे, ….…. नक्षत्रे, ….…. योगे, ….…. करणे, ….…. राशिस्थिते चन्द्रे, ….…. राशिस्थितेश्रीसूर्ये, ….…. राशिस्थिते देवगुरौ शेषेशु ग्रहेषु यथायथा राशिस्थानस्थितेषु सत्सु एवं ग्रहगुणविशेषणविशिष्टायां शुभपुण्यतिथौ ….…. गोत्रोत्पन्नस्य ….…. शर्मणः (वर्मणः, गुप्तस्य वा) सपत्नीकोऽहं ममोपात्तदुरितक्षयपूर्वकम् श्रुति स्मृति पुराणोक्त फल प्राप्त्यर्थं समस्त दुरितोपशमनार्थं सकल मनोरथ सिद्ध्यर्थं यथा सम्पादित सामग्रियां गणेश गौर्यादि सहितो वरुणाद्यावाहित षोडशमातृका नवग्रह देवतादि यथोपचारेः पूजन पूर्वकं श्री सत्यनारायण पूजनं तत्कथाश्रवणञ्च करिष्ये ॥ इति सङ्कल्प ॥
सर्वप्रथम श्री गणेश गौरी पूजन, वरुण कलश पूजन, षोडशमातृका पूजन, सप्तघृतमातृका पूजन एवं नवग्रह पूजन करें
श्री गणेश गौरी पूजन ⇒ श्री गणपति भगवती गौरी पूजन
वरुण कलश पूजन ⇒ अथ् श्री कलश पूजन एवं पुण्याहवाचन
षोडशमातृका पूजन ⇒ श्रीषोडशमातृका पूजन
सप्तघृतमातृका पूजन ⇒ सप्तघृतमातृका पूजन विधान
नवग्रह पूजन ⇒ श्रीनवग्रह मण्डल पूजन
तदनन्तर प्रधान देव श्री सत्यनारायण जी का पूजन करें।
॥ श्री सत्यनारायण पूजन प्रकरण ॥
ध्यानम्
ध्यायेत् सत्यं गुणातीतं गुणत्रयसमन्वितम् ।
लोकनाथं त्रिलोकेशं कौस्तुभाभरणं हरिम् ॥
नीलवर्णं पीतवस्त्रां श्रीवत्सपदभूषितम् ।
गोविन्दं गोकुलानन्दं ब्रह्माद्यैरपि पूजितम् ॥
नमोऽस्त्वनन्ताय सहस्त्रमूर्तये, सहस्त्रपादाक्षि शिरोरुबाहवे।
सहस्त्रनाम्ने पुरुषाय शाश्वते, सहस्त्रकोटीयुगधारिणे नमः ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः ध्यानार्थे गन्धाक्षत पुष्पाणिं समर्पयामि]
आवाहनम्
हरि÷ ॐ सॖहस्त्र॑शीर्षाॖपुरु॑षः सहस्राॖक्षः सॖहस्त्र॑पात् ।
सभूमि॑ ᳯ सॖर्व्वत॑स्पृ॒त्त्वात्त्य॑तिष्ठ्ठद्दशाङ्गुलम् ॥
आगच्छ भगवन् देव स्थाने चात्र स्थिरो भव।
यावत् पूजां करिष्यामि तावत् त्वं संनिधौ भव ॥
दामोदर समागच्छ लक्ष्म्या सह जगत्पते ।
इमां मया कृतां पूजां गृहाण सुरसत्तम् ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः आवाहनार्थे पुष्पाणिं समर्पयामि]
आसनम्
पुरु॑षऽए॒वेद ᳯ सर्व्वं॒ॺ्ॺद्भू॒तंॺ्ॺच्च॑भाॖव्व्य॒म् ।
उॖतामृ॑तॖत्त्वस्येशा॑नोॖॺदन्ने॑नातिॖरोह॑ति ॥
नानारत्नसमायुक्तं कार्तस्वरविभूषितम् ।
आसनं देवदेवेश ! गृहाण पुरुाषोत्तम ॥
अनेकरत्नसंयुक्तं नानामणिगणान्वितम् ।
भावितं स्वर्णिमं दिव्यमासनं प्रतिगृह्यताम् ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः आसनार्थे पुष्पाणिं समर्पयामि]
प्रतिष्ठा
[यदि भगवान श्री सत्यनारायण जी की नूतन प्रतिमा, श्री विष्णु जी की नूतन प्रतिमा या श्री लड्डूगोपाल जी की नूतन प्रतिमा का पूजन करना हो तभी निम्न प्रतिष्ठा मन्त्रों से प्रतिष्ठा करें। किन्तु श्रीशालग्राम शिलामें प्राण-प्रतिष्ठा आदि संस्कारोंकी आवश्यकता नहीं होती। श्रीशालग्राम साक्षात् श्रीसत्यनारायण भगवान् है, नारायणस्वरूप हैं। इनकी पूजामें आवाहन और विसर्जन भी नहीं होता। इनके साथ देवी भगवती तुलसी का नित्य संयोग माना गया है। शमन के समय तुलसीपत्र को शालग्राम शिला से हटाकर पार्श्व में रख दिया जाता है। जहाँ शालग्राम शिला होती है, वहाँ सभी तीर्थ और भुक्ति-मुक्ति का वास होता है। शालग्राम का चरणोदक सभी तीथों से अधिक पवित्र माना गया है। स्त्री, शूद्र एवं अनुपनीत ब्राह्मणादि को शालग्राम का स्पर्श नहीं करना चाहिये। ऐसी स्थितिमें प्रतिनिधि रूप में यज्ञोपवीतधारी द्विज के द्वारा यह पूजा करानी चाहिये अथवा प्रतिमा या चित्र की पूजा की जा सकती है, उसमें यह नियम नहीं है।]
ॐ मनो॑ जूतिर्ज्जुषतामाज्ज्य॑स्य॒ बृह॒स्प्पति॑र्य॒ज्ञ मि॒मं त॑नो॒त्वरि॑ष्टं य्यज्ञ ᳬ समि॒मं द॑धातु व्विश्वे॑ दे॒वा स ऽइ॒ह मा॑दयान्तामोँ३ प्रति॑ष्ठ।
ॐ आँ, ह्रीं क्रों यँ रँ लँ वँ शँ षँ सँ हँ श्री सत्यनारायणदेवस्य जीवः सर्वेन्द्रियाणि वाक् मनः प्राणाः चक्षुः श्रोत्रां जिह्नां घ्राणादयं इहागच्छन्तु इह तिष्ठन्तु सुप्रतिष्ठिता वरदा भवन्तु।
अस्यै प्राणाः प्रतिष्ठन्तु अस्यै प्राणाः क्षरन्तु च ।
अस्यै देवत्वमर्चायै मामहेति च कश्चन ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणदेव इहागच्छ इह तिष्ठ सुप्रतिष्ठितो वरदो भव।]
इति मन्त्रेण प्रतिष्ठां कृत्वा, ततः प्रपूजयेत् , उपरोक्त प्रतिष्ठा मन्त्र से प्रतिष्ठा करके पूजन प्रकरण प्रारम्भ करें।
पाद्यम्
ए॒तावा॑नस्यमहिॖमातोॖज्ज्यायाँ॑श्च्चॖपूरु॑षः ।
पा॑दोऽस्यॖव्विश्श्वा॑भू॒तानि॑त्र्त्रि॒॑पाद॑स्याॖमृत॑न्दिॖवि ॥
नारायण नमस्तेऽस्तु नरकार्णवतारक ।
पाद्यं गृहाण देवेश! मम सौख्यं विवर्द्धय ॥
गङ्गोदकं निर्मलं च सर्वसौगन्ध्यसंयुतम् ।
पादप्रक्षालनार्थाय दत्तं मे प्रतिगृह्यताम् ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः पादयोः पाद्यं समर्पयामि]
अर्घ्यम्
त्र्त्रिॖपादू॒र्ध्वऽउदैॖत्पुरु॑षॖः पादो॑ऽस्येॖहाभ॑वॖत्पुनः॑ ।
ततॊॖव्विष्ष्वङ्व्य॒क्रामत्साशनानशॖनेऽॶभि ॥
व्यक्ताऽव्यक्तस्वरूपाय हृषीकपतये नमः।
मया निवेदितो ह्यार्घ्यो भक्त्याऽयं प्रतिगृह्यताम् ॥
गन्धपुष्पाक्षतैर्युक्तमर्घ्यं सम्पादितं मया ।
गृहाणार्घ्यं मया दत्तं प्रसन्नो वरदो भव ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः हस्तयोरर्घ्यं समर्पयामि।]
आचमनम्
ततॊ॑व्विॖराड॑जायतव्विॖराजोॖऽअधिॖपूरु॑षः ।
सजाॖतोऽअत्य॑रिच्च्यतपॖश्च्चाद्भूमिॖमथो॑पु॒रः ॥
कर्पूरेण सुगन्धेन वासितं स्वादु शीतलम् ।
तोयमाचमनीयार्थ गृहाण परमेश्वर ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः मुखे आचमनीयं जलं समर्पयामि।]
स्न्नानम्
तस्मा॑द्यॖज्ञात्स॑र्व्वॖहुतॖःसम्भृ॑तम्पृषदाॖज्ज्यम् ।
पॖशूँस्ताँश्च॑क्क्रेव्वायॖव्व्याॖनारॖण्ण्याग्ग्राम्म्याश्च्चॺॆ ॥६॥
मन्दाकिन्यास्तु यद् वारि सर्वपापहरं शुभम् ।
तदिदं कल्पितं देव स्न्नानार्थं प्रतिगृह्यताम् ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः स्न्नानीयं जलं समर्पयामि।]
स्न्नाङ्ग आचमन् – ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः स्न्नानान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि।
पयः-स्न्नानम् (दुग्ध स्न्नानं)
हरि÷ ॐ पयः पृथि॒व्व्यां पय॒ ऽओष॑धीषु पयो दि॒व्व्य॒ न्न्तिरक्षे पयो धाः।
पयस्वती प्प्र॒दिशः सन्तु मह्यम् ॥
कामधेनुसमुद्भूतं सर्वेषां जीवनं परम् ।
पावनं यज्ञहेतुश्च पयः स्नानार्थमर्पितम् ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः पयः स्न्नानं समर्पयामि (पयः स्न्नानान्ते शुद्धोदक स्न्नानं समर्पयमि, शुद्धोदकस्न्नानान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि)]
दधि-स्न्नानम्
हरि÷ ॐ दधिक्राव्णो अकारिषञ्ञिष्ण्णोरश्श्व॑स्य व्वाजिनः ।
सूर॒भि नो मुखा कर॒त्त्प्रण॒ ऽआयु॑ᳬषि तारिषत् ॥
पयसस्तु समुद्भूतं मधुराम्लं शशिप्रभम् ।
दध्यानीतं मया देव स्न्नानार्थं प्रतिगृह्यताम् ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः दधिस्न्नानं समर्पयामि (दधिस्न्नानान्ते शुद्धोदक स्न्नानं समर्पयमि, शुद्धोदकस्न्नानान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि)]
घृत-स्न्नानम्
हरि÷ ॐ घृ॒तम्मि॑मिक्षे घृ॒तम॑स्य॒ योनि॑र्घृते शिश्र्व॒तो घृ॒तं व॑स्य॒ धाम॑ ।
अ॒नुष्ष्व॒धमाव॑ह मा॒दय॑स्व॒ स्वाहा॑ कृतं व्वृषभ व्यक्षि हुव्वयम् ॥
नवनीतसमुत्पन्नं सर्वसंतोषकारकम् ।
घृतं तुभ्यं प्रदास्यामि स्न्नानार्थं प्रतिगृह्यताम् ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः घृतस्न्नानं समर्पयामि (घृतस्न्नानान्ते शुद्धोदक स्न्नानं समर्पयमि, शुद्धोदकस्न्नानान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि)]
मधु-स्न्नानम्
हरि÷ ॐ मधु व्वाता॑ ऽऋताय॒ते मधु॑ क्षरन्ति॒सिन्ध॑वः ।
माद्धीर्न्न स॒न्त्वोष॑धीः ॥
मधु॒ नक्त॑मु॒तोषसो॒ मधु॑म॒त्त्पार्त्थिवᳬरजः ।
मधु धौरस्तु नः पि॒ता ॥
मधु॑मान्नो॑नो॒ व्वन॒स्पति॒र्म्मधु॑माँ२ ऽअस्तु॒ सूर्व्वः ।
माद्धीर्ग्गावों भवन्तु नः॥
पुष्परेणुसमुत्पन्नं सुस्वादु मधुरं मधु ।
तेजः पुष्टिकरं दिव्यं स्न्नानार्थं प्रतिगृह्यताम् ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः मधुस्न्नानं समर्पयामि (मधुस्न्नानान्ते शुद्धोदक स्न्नानं समर्पयमि, शुद्धोदकस्न्नानान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि)]
शर्करा-स्न्नानम्
ॐ अ॒पा ᳬ रस॒मुदद्वयसः॒ ᳬ सूर्य्ये सन्त॑ ᳬ स॒माहि॑तम्।
अ॒पा ᳬ रस॑स्य॒ यो रस॒स्तं व्वों गृह्णाम्म्युत्त॒ममु॑पया॒म गृ॑हीतोऽसीन्द्रा॑य त्त्वा॒ जुष्ट॑गृह्णाम्ये॒ष ते॒ योनि॒रिन्द्रा॑य त्त्वा॒ जुष्ट॑तमम् ॥
इक्षुरससमुद्भूतां शर्करां पुष्टिदां शुभाम् ।
मलापहारिकां दिव्या स्न्नानार्थं प्रतिगृह्यताम् ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः शर्करास्न्नानं समर्पयामि (शर्करास्न्नानान्ते शुद्धोदक स्न्नानं समर्पयमि, शुद्धोदकस्न्नानान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि)]
पञ्चामृत-स्न्नानम्
हरि÷ ॐ पञ्च॑ न॒द्यः सर॑स्वती॒मपि यन्ति॒ सस्त्रोतसः॑।
सर॑स्वती॒तु प॑ञ्च॒धा सो दे॒शेऽभ॑वत्स॒रित् ॥
पयो दधि घृतं चैव मधुशर्करयान्वितम् ।
पञ्चामृतं मयाऽऽनीतं स्न्नानार्थं प्रतिगृह्यताम् ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः पञ्चामृतस्न्नानं समर्पयामि (पञ्चामृतस्न्नानान्ते शुद्धोदक स्न्नानं समर्पयमि, शुद्धोदकस्न्नानान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि)]
गन्धोदक-स्न्नानम्
हरि÷ ॐ अᳬशुना॑ ते अ॒ᳬशु पृ॑च्च्यतां परु॑षाः परुः।
ग॒न्न्धस्ते॒ सोम॑मवतु मदा॑य॒ रसो ऽअच्यु॑तः ॥
मलयाचलसम्भूतं चन्दनेनविमिश्रितम् ।
इदं गन्धोदकस्न्नानं कुङ्कुमाक्तं नु गृह्यताम ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः गन्धोदकस्न्नानं समर्पयामि (गन्धोदकस्न्नानान्ते शुद्धोदक स्न्नानं समर्पयमि, शुद्धोदकस्न्नानान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि)]
शुद्धोदक-स्नानम्
हरि÷ ॐ शुद्धवा॑लः स॒र्व्वशु॑द्धवालो मणि॒वाल॒स्त ऽआ॑श्श्विनाः श्येतः
श्येताक्षोऽरु॒णस्ते रु॒द्राय॑ पशुपत॑ये कर्ण्णा यामा
ऽअ॑वलिप्पता रौद्रा नर्भोरूपाः पार्ज्जन्न्याः॥
शुद्धं यत्सलिलं दिव्यं गङ्गाजलसमं स्मृतम् ।
समर्पितं मया भक्तया शुद्धस्न्नानाय गृह्यताम् ॥
परमानन्द तोयाऽब्धौ निमग्नतव मूर्तये ।
साङ्गोपाङ्मिदं स्नानं कल्पयामि प्रसीद मे ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः शुद्धोदक स्न्नानं समर्पयमि, शुद्धोदकस्न्नानान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि]
प्रोक्षण हेतु वस्त्रम्
तस्मा॑द्यॖज्ञात्स॑र्व्वॖहुतॖऽऋचॖः सामा॑निजज्ञिरे ।
छन्दा॑ᳪसिजज्ञिरेॖतस्म्माॖद्यजु॒स्तस्म्मा॑दजायत ॥
शीतवातोष्णसंत्राणं लज्जाया रक्षणं परम् ।
देहालङ्करणं वस्त्रमतः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥
वेदसूत्रसमायुक्ते यज्ञसामसमन्विते ।
सर्ववर्णप्रदे देव वाससी प्रतिगृह्यताम् ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः वस्त्रं समर्पयमि, वस्त्रान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि]
उपवस्त्रम्
उपवस्त्रं प्रयच्छामि देवाय परमात्मने ।
भक्त्या समर्पितं देव प्रसीद परमेश्वर ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः उपवस्त्रं समर्पयमि, उपवस्त्रान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि]
यज्ञोपवीतम्
हरि÷ ॐ ब्रह्म ज्ज्ञानप्प्रथमं पुरस्ताद्विसीमतः सुरुचो व्वेन ऽआवः ।
स बुध्न्या ऽउपमा अस्य व्विष्ठ्ठा सतश्च योनिमसततश्च व्विवः ॥
हरि÷ ॐ यज्ञोपवीतं परमं पवित्रं प्रजापतेर्यत्सहजं पुरस्तात् ।
आयुष्यमग्र्यं प्रतिमुञ्च शुभ्रं यज्ञोपवीतं बलमस्तु तेजः ॥
नवभिस्तन्तुर्भियुक्तं त्रिगुणं देवतामयम् ।
उपवीतं मयादत्तं गृहाण परमेश्वर ॥
ब्रह्माविष्णुमहेशैश्च निर्मितम् ब्रह्मसूत्रकम् ।
यज्ञोपवीतदानेन प्रीयतां कमलापतिः ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः यज्ञोपवीतं समर्पयमि, यज्ञोपवीतान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि]
गन्धम् (चन्दन)
हरि÷ ॐ त्वां गन्धर्व्वा ऽअखनँस्त्वामिन्द्रस्त्वां बृहस्पतिः ।
त्वामोषधे सोमो राजा व्विद्वान्यक्षमादमुच्यत ॥
श्री खण्डं दिव्यं गन्धाढ्यं सुमनोहरम् ।
विलेपनं सुरश्रेष्ठ चन्दनं प्रतिगृह्यताम ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः गन्धं समर्पयमि]
अक्षतान् (जौ)
हरि÷ ॐ अक्षन्नमीमदन्त ह्य्यव प्प्रिया ऽअधूषत ।
अस्तोषत स्वभानवो व्विप्रा नविष्ठ्ठया मती योजान्विन्द्र ते हरी ॥
अक्षताश्च सुरश्रेष्ठ कुंकुमाक्ताः सुशोभिताः ।
मया निवेदिता भक्तया गृहाण परमेश्वर ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः अक्षतान् समर्पयमि]
पुष्प एवं पुष्पमालाम्
हरि÷ ॐ ओषधीः प्रतिमोदध्द्व्वं पुष्पवतीः प्रसूवरीः ।
अश्श्वा ऽइव सजित्वरीर्व्वीरुधः पारयिष्ण्णव्वः ॥
माल्यादीनि सुगन्धीनि मालत्यादीनि वै प्रभो ।
मयाऽऽनीतानि पुष्पाणि गृहाण परमेश्वर ॥
सुगन्धीनि सुपुष्पाणि देशकालोद्भवानि च ।
मयाऽऽनीतानि पूजार्थ पुष्पाणि प्रतिगृह्यताम् ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः पुष्पं पुष्पमालाम् च समर्पयमि]
तुलसीपत्रम्
तुलसीं हेमरूपां च रत्नरूपां च मञ्जरीम्।
भवमोक्षप्रदां तुभ्यम् अर्पयामि हरिप्रियाम् ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः तुलसीदलं तुलसीमञ्जरीं च समर्पयमि]
दूर्वाङ्कुरान्
हरि÷ ॐ काण्डात्काण्डात्प्ररोहन्ती परुषः परुषस्परि ।
एवा नो दूर्व्वे प्प्रतनु सहस्त्रेण शतेन च ॥
दूर्वाङ्कुरान् सुहरितानमृतान् मङ्गलप्रदान् ।
आनीतांस्तव पूजार्थं गृहाण परमेश्वर ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः दूर्वाङ्कुरान् समर्पयमि]
आभूषणम्
वज्रमाणिक्यवैदूर्यमुक्ताविद्रुममण्डितम् ।
पुष्पराग समायुक्तं भूषणं प्रतिगृह्यताम ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः अलङ्करणार्थे आभूषणानि समर्पयमि]
सुगन्धित तैलम् (इत्र)
तैलानि च सुगन्धीनि द्रव्याणि विविधानि च ।
मया दत्तानि लेपार्थं गृहाण परमेश्वर ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः सुगन्धिततैलादिद्रव्यं समर्पयमि]
नानापरिमल-द्रव्याणि
हरि÷ ॐ अहिरिव भोगैः पर्य्येति बाहुँ ज्याया हेतिं परिबाधमानः ।
हस्तघ्नो व्विश्वा व्वयुनानि व्विद्वान् पुमान् पुमा ᳬ सं परि पातु व्विश्वतः ॥
अबीरं च गुलालं च हरिद्रादिसमन्वितम् ।
नानापरिमलद्रव्यं गृहाण परमेश्वर ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः नानापरिमलद्रव्याणि समर्पयमि]
सिन्दूरम्
ॐ सिन्धोरिव प्प्राध्वने शूघनासो व्वातप्प्रमियः पतयन्ति यह्णाः ।
घृतस्य धारा ऽअरुषो न व्वाजी काष्ठ्ठा भिन्दन्नूर्म्मिभिः पिन्न्वमानः ॥
सिन्दूरं शोभनं रक्तं सौभाग्यं सुखवर्धनम् ।
शुभदं कामदं चैव सिन्दूरं प्रतिगृह्यताम ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः सिन्दूरम् समर्पयमि]
अङ्गपूजनम्
सर्वाङ्गानि सुगन्धितयवपुष्पेण पूजयेत्
• ॐ दामोदराय नमः पादौ पूजयामि
• ॐ माधवाय नमः जानुनी पूजयामि
• ॐ कामपतये नमः गुह्यं पूजयामि
• ॐ वामनाय नमः कटिं पूजयामि
• ॐ पद्मनाभाय नमः नाभिं पूजयामि
• ॐ विश्वमूर्तये नमः कण्ठं पूजयामि
• ॐ सहस्त्रबाहवे नमः बाहुं पूजयामि
• ॐ योगिने नमः चक्षुषे पूजयामि
• ॐ उरगासनाय नमः ललाटं पूजयामि
• ॐ नाकेश्वराय नमः नासिकां पूजयामि
• ॐ श्रवणेशाय नमः श्रवणे पूजयामि
• ॐ सर्वकामप्रदाय नमः शिखां पूजयामि
• ॐ सहस्त्रशीर्षे नमः शिरः पूजयामि
• ॐ सर्वरूपिणे नमः सर्वाङ्गं पूजयामि
धूपम्
हरि॑÷ ॐ धूरसि धूर्व्व धूर्व्वन्तं धूर्व्वतँ य्योऽस्म्माम्धूर्व्वति तन्धूर्व्वयं व्ययं धूर्व्वामः ।
देवानामसि व्वह्नितम ᳬ सस्न्नितमं पप्रितमं जुष्ट्टतमं देवहूतमम ॥
वनस्पतिरसोद्भूतो गन्धाढयो गन्ध उत्तमः ।
आघ्रेयः सर्वदेवानां धूपोऽयं प्रतिगृह्यताम् ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः धूपमाघ्रापयामि]
दीपम्
हरि॑÷ ॐ अग्निर्ज्योतिर्ज्ज्योतिरग्निः स्वाहा सूर्यो ज्योतिर्ज्ज्योतिः सूर्यः स्वाहा ।
अग्निर्व्वर्चो ज्योतिर्व्वर्चः स्वाहा सूर्य्यो व्वर्चो ज्योतिर्व्वर्चः स्वाहा ॥
ज्योतिः सूर्य्यः सूर्य्योज्योतिः स्वाहा ॥
साज्यं च वर्ति संयुक्तं वह्निना योजितं मया ।
दीपं गृहाण देवेश त्रौलोक्यतिमिरापहम् ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः दीपं दर्शयामि]
नैवेद्यम्
हरि॑÷ ॐ नाब्भ्या॑ऽआसीदॖन्तरि॑क्षᳯशीॖर्ष्ष्णोद्यौः सम॑वर्त्तत ।
पॖद्भ्याम्भूमिॖर्द्दिशॖः श्रोत्र्त्रात्तथा॑लोॖकाँ२॥ ऽअ॑कल्प्पयन् ॥
नैवेद्य गृह्यतां देव भक्तिं मे ह्यचलां कुरु ।
ईसिप्त मे वरं देहि परत्र च परां तृगतिम् ॥
शर्कराखण्डखाद्यानि दधिक्षीरघृतानि च ।
आहारंभक्ष्यभोज्यं च नैवेद्यं प्रतिगृह्यताम ॥
घृतपक्कं हविष्यान्नं पायसं च शर्करम् ।
नानाविधं च नैवेद्यं विष्णो मे प्रतिगृह्यताम् ॥
त्वदीयं वस्तु गोविन्द तुभ्यमेव समर्पये ।
गृहाण सुमुखो भूत्वा प्रसीद परमेश्वर ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः नैवेद्यं निवेदयामि नैवेद्यान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि।]
नैवेद्य को पवित्र जल से अभ्युक्षण करके, तुलसीपत्र, गन्ध-पुष्प से आच्छादित करके, तथा धेनुमुद्रा से अमृतीकरण करके योनिमुद्रा दिखायें घण्टा वादन करते हुए ग्रास मुद्रा दिखाएं –
पूर्वापोशानम् समर्पयामि।
ॐ अमृतोपस्तरणमसि स्वाहा – योनिमुद्रा दिखायें
प्राणाय स्वाहा – कनिष्ठिका, अनामिका और अँगूठा मिलायें।
अपानाय स्वाहा – अनामिका, मध्यमा और अँगूठा मिलायें।
मध्ये पानीयं समर्पयामि।
व्यानाय स्वाहा – मध्यमा, तर्जनी और अँगूठा मिलायें।
उदानाय स्वाहा – तर्जनी, मध्यमा, अनामिका और अँगूठा मिलायें।
समानाय स्वाहा – सब अँगुलियाँ मिलायें।
उत्तरापोऽशनम् समर्पयामि।
ॐ अमृतापिधानमसि स्वाहा।
(उत्तराशोशनार्थ पुनः नैवेद्य निवेदित करे, तदनन्तर हस्तप्रक्षालनार्थ जल समर्पित करें भगवान् का ध्यान करते हुए पुनः आचमन के लिये जल समर्पित करें)
नैवेद्यान्ते ध्यानम्, ध्यानान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि।
अखण्ड ऋतुफलम्
हरि॑÷ ॐ याः फलिनीर्य्या ऽअफला ऽअपुष्पा याञ्च पुष्पिणीः ।
बृहस्पतिप्प्रसूतास्ता नो मुञ्चन्त्व ᳬ हसः ॥
इदं फलं मया देव स्थापितं पुरतस्तव ।
तेन मे सफलावाप्तिर्भवेजन्मनि जन्मनि ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः अखण्डऋतुफलानि समर्पयामि]
करोद्वर्तनम्
हरि॑÷ ॐ सिञ्चति अप्रि षिञ्चन्त्युत्सिञ्चन्ति पुनन्ति च ।
सुरायै बभ्रूवै मदे किन्त्वो वदति किन्त्वः॥
चन्दनं मलयोद्भूतं कस्तूर्यादिसमन्वितम् ।
करोद्वर्तनकं देव गृहाण परमेश्वर ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः करोद्वर्तनकं चन्दनम् समर्पयामि]
ताम्बूलम्
हरि॑÷ ॐ ॺत्पुरु॑षेणहॖविषा॑देॖवाॺॖज्ञमत॑न्न्वत ।
व्वॖसॖन्तो॒ऽस्यासीॖदाज्ज्य॑ङ्ग्रीॖष्म ऽइ॒ध्मः शरद्धविः ॥
पूगीफलं महद्दिव्यं नागवल्लीदलैर्युतम् ।
एलादिचूर्णसंयुक्तं ताम्बूलं प्रतिगृह्यताम ॥
लवङ्गकर्पूरयुतं ताम्बूलं सुरपूजितम् ।
प्रीत्या गृहाण देवेश ! मम सौख्यं विवर्धय ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः एलालवंगपूगीफलयुतं ताम्बूलं समर्पयामि]
दक्षिणाम्
हरि÷ ॐ यद्दत्तं यत्परादान यत्पूर्तं याश्च दक्षिणाः ।
तदाग्निर्वैश्वकर्मणः स्वर्देवेषु नो दधत् ॥
दक्षिणा प्रेम सहिता यथाशक्ति समर्पिताः ।
अन्नतफलदामेनां गृहाण परमेश्वर ॥
हिरण्यगर्भ गर्भस्थ॔ हेमबीजं विभावसोः ।
अनंतपुण्यफलदमतः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः कृतायाः पूजायाः सादुगुण्यार्थे द्रव्यदक्षिणां समर्यपामि]
विशेषार्घ्यम्
नमः कमलनाभाय नमस्ते जलशायिने
नमस्तेऽस्तु हृषीकेश! गृहाणाऽर्घ्यं जगत्पते ॥
दामोदर जगन्नाथ ! भक्तानां भयनाशन ।
मया निवेदितं भक्त्या गृह्यतामर्घ्यंमच्युत ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः कृतायाः पूजायाः विशेषार्घ्यं समर्यपामि]
प्रार्थना
सशङ्खचक्रं सकिरीटकुण्डलं
सपीतवस्त्रं सरसीरुहेक्षणम्।
सहारवक्षः स्थलकौस्तुभश्रियं
नमामि विष्णुं शिरसा चतुर्भुजम्॥
शान्ताकारं भुजगशयनं पद्मनाभं सुरेशं
विश्वाधारं गगनसदृशं मेघवर्णं शुभाङ्गम्।
लक्ष्मीकान्तं कमलनयनं योगिभिर्ध्यानगम्यं
वन्दे विष्णुं भवभयहरं सर्वलोकैकनाथम्॥
गुह्यातिगुह्यगोप्ता त्वं गृहाणाऽस्मतकृतं जपम् ।
सिद्धिर्भवतु मे देव! त्वत् प्रसादात् सुरेश्वर ॥
[ॐ भूर्भुवः स्वः भगवते श्रीसत्यनारायणाय नमः प्रार्थनापूर्वकं नमस्कारान् समर्यपामि]
पुस्तकं व्यासं च चन्दनपुष्पमालाभ्यां पूजयित्वा पुण्येन ब्राह्मणं पूजयेत्।
पुस्तक-पूजन-प्रार्थना
या कुन्देन्दुतुषारहारधवला या शुभ्रवस्त्रावृता
या वीणावरदण्डमण्डितकरा या श्वेतपद्मासना ।
या ब्रह्माच्युत शंकरप्रभृतिभिर्देवैः सदा वन्दिता
सा मां पातु सरस्वती भगवती निःशेषजाड्यापहा ॥
[एभिर्गन्धाक्षत पत्रा-पुष्प-पूगीफल-द्रव्यैः श्रीसत्यनारायणकथाश्रवणकर्मणि व्यासकर्मकर्तुं व्यासत्वेन त्वामहं वृणे। व्यास कहें – वृतोऽस्मीति]
कथा-व्यास-पूजन-प्रार्थना
नमोऽस्तु ते व्यास विशालबुद्धे,
फुल्लारविन्दायतपत्रनेत्र ।
येन त्वया भारततैलपूर्णः
प्रज्वालितो ज्ञानमयप्रदीपः॥
व्यासाय विष्णुरूपाय व्यासरूपाय विष्णवे ।
नमो वै ब्रह्मविधये वसिष्ठाय नमो नमः ॥
अचतुर्वदनो ब्रह्मा द्विबाहुरपरो हरिः ।
अभाललोचनः शम्भुर्भगवान् बादरायणिः ॥
॥ इति पूजन प्रकरणम् ॥
❀꧁꧂❀
॥ अथ् श्री सत्यनारायण व्रत कथा ॥
मङ्गलाचरणम्
[मङ्गलाचरण करके कथा वाचन प्रारम्भ करें]
मङ्गलम भगवान विष्णु: मंगलम गरुडध्वज: ।
मङ्गलम पुण्डरीकाक्षः मंगलायतनो हरिः ॥
नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम् ।
देवीं सरस्वतीं व्यासं ततो जयमुदीरयेत् ॥
जयति पराशरसूनुः सत्यवतीहृदयनन्दनो व्यासः।
यस्याऽऽस्य कमलगलितं वाङ्गमयममृतं जगत् पिबति॥
निगमकल्पतरोर्गलितं फलं, शुकमुखादमृतद्रवसंयुतम् ।
पिबत भागवतं रसमालयं, मुहुरहो रसिका भुवि भावुकाः॥
ये देवा सन्तिः मेरौ वरकनकमये मन्दरे ये च यक्षाः।
पातालं ये भुजङ्गा फणिमणि किरणध्वस्तमोहान्धकाराः॥
कैलासे स्त्राीविलासात् प्रमुदितहृदया ये च विद्याधराद्यास्ते
मोक्षद्वारभूतं मुनिवरवचनं श्रोतुमायान्तु सर्वे ॥
श्री सत्यनारायण व्रत कथा का उल्लेख स्कन्दपुराण के रेवाखण्ड में किया गया है। सभी प्रकार के मनोरथ पूर्ण करने वाली यह कथा अनेक दृष्टि से अपनी उपयोगिता सिद्ध करती है। यह कथा समाज के सभी वर्गों को सत्यव्रत की शिक्षा देती है।
सत्य को ईश्वर मानकर निष्ठा के साथ समाज के किसी भी वर्ग का व्यक्ति यदि इस व्रत व कथा का श्रवण करता है तो उसे इससे निश्चित ही मनवांछित फल की प्राप्ति होती है।
॥ अथ् प्रथमोऽध्यायः ॥
“श्री सत्यनारायण व्रत की महिमा तथा विधि”
श्री व्यास जी ने कहा – एक समय की बात है नैमिषारण्य तीर्थ में शौनकादिक अठ्ठासी हजार ऋषियों ने पुराणवेत्ता श्री सूतजी से पूछा।
ऋषियों ने कहा – हे महामुने! इस कलियुग में वेद-विद्या रहित मनुष्यों को प्रभु भक्ति किस प्रकार मिलेगी तथा उनका उद्धार कैसे होगा? हे मुनिश्रेष्ठ! कोई ऐसा व्रत अथवा तप कहिए जिसके करने से थोड़े ही समय में पुण्य प्राप्त हो तथा मनवांछित फल भी मिले। हमारी प्रबल इच्छा है कि हम ऐसी कथा सुनें।
सर्वशास्त्रज्ञाता श्री सूतजी ने कहा – हे वैष्णवों में पूज्य! आप सबने प्राणियों के हित की बात पूछी है अतः अब मैं उस श्रेष्ठ व्रत को आपसे कहूँगा जिसे नारदजी के पूंछने पर श्री लक्ष्मीनारायण भगवान ने उन्हें बताया था।
एक समय देवर्षि नारदजी दूसरों के हित की इच्छा से सभी लोकों में घूमते हुए मृत्युलोक में आ पहुँचे। यहाँ अनेक योनियों में जन्मे प्रायः सभी मनुष्यों को अपने कर्मों के अनुसार कई दुखों से पीड़ित देखकर उन्होंने विचार किया कि किस यत्न के करने से प्राणियों के दुःखों का नाश होगा। ऐसा मन में विचार कर श्री नारदजी विष्णुलोक गए।
वहाँ श्वेतवर्ण और चार भुजाओं वाले देवों के ईश नारायण को जिनके हाथों में शंख, चक्र, गदा और पद्म थे तथा वरमाला पहने हुए थे देखकर स्तुति करने लगे।
नारदजी ने कहा – ‘हे भगवन! आप अत्यंत शक्ति से संपन्न हैं मन तथा वाणी भी आपको नहीं पा सकती आपका आदि-मध्य-अन्त भी नहीं हैं आप निर्गुण स्वरूप सृष्टि के कारण और भक्तों के दुखों को नष्ट करने वाले हो आपको मेरा नमस्कार है।’
नारदजी से इस प्रकार स्तुति सुनकर भगवान विष्णु बोले – ‘हे मुनिश्रेष्ठ! आपके मन में क्या है? आपका किस काम के लिए यहाँ आगमन हुआ है? निःसंकोच कहें।’
नारदमुनि ने कहा – ‘मृत्युलोक में सब मनुष्य जो अनेक योनियों में पैदा हुए हैं अपने-अपने कर्मों द्वारा अनेक प्रकार के दुःखों से पीड़ित हैं। हे नाथ! यदि आप मुझ पर दया रखते हैं तो बताइए उन मनुष्यों के सब दुःख थोड़े से ही प्रयत्न से कैसे दूर हो सकते हैं।’
विष्णु भगवान ने कहा – ‘हे नारद! मनुष्यों के कल्याण के लिए तुमने यह बहुत अच्छा प्रश्न किया है। जिस व्रत के करने से मनुष्य मोह से छूट जाता है वह व्रत मैं तुमसे कहना चाहता हूँ। बहुत पुण्य देने वाला स्वर्ग तथा मृत्युलोक दोनों में दुर्लभ एक उत्तम व्रत है जो आज मैं प्रेमवश होकर तुमसे कहता हूँ। श्री सत्यनारायण भगवान का यह व्रत विधि-विधान पूर्वक संपन्न करके मनुष्य इस पृथ्वी पर सुख भोगकर मृत्यु उपरांत मोक्ष को प्राप्त होता है।’
श्री विष्णु भगवान के यह वचन सुनकर नारद मुनि बोले – ‘हे भगवन! उस व्रत का फल क्या है? क्या विधान है? इससे पूर्व यह व्रत किसने किया है और किस दिन यह व्रत करना चाहिए कृपया मुझे विस्तार से बताएँ।’
श्री विष्णु ने कहा – ‘हे नारद! दुःख-शोक आदि दूर करने वाला यह व्रत सब स्थानों पर विजयी करने वाला है। भक्ति और श्रद्धा के साथ किसी भी दिन मनुष्य श्री सत्यनारायण भगवान की संध्या के समय ब्राह्मणों और बंधुओं के साथ धर्मपरायण होकर पूजा करे। भक्तिभाव से नैवेद्य, केले का फल, शहद, घी, शक्कर अथवा गुड़, दूध और गेहूँ का आटा (गेहूँ के अभाव में साठी का चूर्ण) सवाया लें। इन सबको भक्तिभाव से भगवान को अर्पण करें। बंधु-बांधवों सहित ब्राह्मणों को भोजन कराएँ। इसके पश्चात स्वयं भोजन करें। रात्रि में नृत्य-गीत आदि का आयोजन कर श्री सत्यनारायण भगवान का स्मरण करता हुआ समय व्यतीत करें। कलिकाल में मृत्युलोक में यही एक लघु उपाय है जिससे अल्प समय और अल्प धन से महान पुण्य प्राप्त हो सकता है।’
॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे श्रीसत्यनारायणव्रतकथायां प्रथमोऽध्यायः॥
❀꧁꧂❀
॥ अथ् द्वितीयोऽध्यायः ॥
“निर्धन ब्राह्मण तथा काष्ठ विक्रेता की कथा”
श्री सूतजी बोले – ‘हे ऋषियों! जिन्होंने पहले समय में इस व्रत को किया है उनका इतिहास कहता हूँ आप सब ध्यान से सुनें। सुंदर काशीपुरी नगरी में एक अत्यंत निर्धन ब्राह्मण रहता था। वह ब्राह्मण भूख और प्यास से बेचैन होकर पृथ्वी पर घूमता रहता था। ब्राह्मणों से प्रेम करने वाले श्री विष्णु भगवान ने ब्राह्मण को देखकर एक दिन बूढ़े ब्राह्मण का रूप धारण कर निर्धन ब्राह्मण के पास जाकर आदर के साथ पूछा – ‘हे विप्र! तुम नित्य ही दुःखी होकर पृथ्वी पर क्यों घूमते हो? हे श्रेष्ठ ब्राह्मण! यह सब मुझसे कहो मैं सुनना चाहता हूँ।’
दरिद्र ब्राह्मण ने कहा – ‘मैं निर्धन ब्राह्मण हूँ, भिक्षा के लिए पृथ्वी पर भ्रमण करता रहता हूँ। हे भगवन! यदि आप इससे छुटकारा पाने का कोई उपाय जानते हों तो कृपा कर मुझे बताएँ।
वृद्ध ब्राह्मण रूपी भगवान बोले – ‘हे ब्राह्मण! श्री सत्यनारायण भगवान मनवांछित फल देने वाले हैं इसलिए तुम उनका पूजन करो इससे मनुष्य सब दुःखों से मुक्त हो जाता है।’
दरिद्र ब्राह्मण को व्रत का सारा विधान बताकर वृद्ध ब्राह्मण रूप धारी श्री सत्यनारायण भगवान अंतर्ध्यान हो गए।
जिस व्रत को वृद्ध ब्राह्मण ने बताया है मैं उसे अवश्य करूँगा यह निश्चय कर वह दरिद्र ब्राह्मण घर चला गया। परंतु उस रात्रि उस दरिद्र ब्राह्मण को नींद नहीं आई। अगले दिन वह जल्दी उठा और श्री सत्यनारायण भगवान का व्रत करने का निश्चय कर भिक्षा माँगने के लिए चल दिया। उस दिन उसको भिक्षा में बहुत धन मिला जिससे उसने पूजन सामग्री को खरीदा और घर आकर अपने बंधु-बांधवों के साथ भगवान श्री सत्यनारायण का व्रत किया।
इसके करने से वह दरिद्र ब्राह्मण सभी दुःखों से मुक्त होकर अनेक प्रकार की सम्पत्तियों से युक्त हो गया। तभी से वह विप्र हर मास व्रत करने लगा। इसी प्रकार श्री सत्यनारायण भगवान के व्रत को जो शास्त्रविधि के अनुसार करेगा वह सब पापों से छूटकर मोक्ष को प्राप्त होगा। जो मनुष्य पृथ्वी पर श्री सत्यनारायण भगवान का व्रत करेगा वह सब दुःखों से छूट जाएगा। इस तरह नारदजी से श्री सत्यनारायण भगवान का कहा हुआ व्रत मैंने तुमसे कहा। हे विप्रों! अब आप और क्या सुनना चाहते हैं – मुझे बताएँ ?
ऋषियों ने कहा – ‘हे मुनीश्वर! संसार में इस विप्र से सुनकर किस-किस ने इस व्रत को किया यह हम सब सुनना चाहते हैं। इसके लिए हमारे मन में श्रद्धा है।’
श्री सूतजी ने कहा – ‘हे मुनियों! जिस-जिस प्राणी ने इस व्रत को किया है उन सबकी कथा सुनो। एक समय वह ब्राह्मण धन और ऐश्वर्य के अनुसार बंधु-बांधवों के साथ अपने घर पर व्रत कर रहा था। उसी समय एक लकड़ी बेचने वाला बूढ़ा व्यक्ति
वहाँ आया। उसने सिर पर रखा लकड़ियों का गट्ठर बाहर रख दिया और विप्र के मकान में चला गया। प्यास से व्याकुल लकड़हारे ने विप्र को व्रत करते देखा। वह प्यास को भूल गया। उसने उस विप्र को नमस्कार किया और पूछा – ‘हे विप्र! आप यह किसका पूजन कर रहे हैं? इस व्रत से आपको क्या फल मिलता है? कृपा करके मुझे बताएँ।’
ब्राह्मण ने कहा – ‘सब मनोकामनाओं को पूरा करने वाला यह भगवान श्री सत्यनारायण का व्रत है। इनकी ही कृपा से मेरे यहाँ धन-धान्य आदि की वृद्धि हुई।’
विप्र से इस व्रत के बारे में जानकर वह लकड़हारा बहुत प्रसन्न हुआ। भगवान का चरणामृत लेकर भोजन करने के बाद वह अपने घर को चला गया। अगले दिन लकड़हारे ने अपने मन में संकल्प किया कि आज ग्राम में लकड़ी बेचने से जो धन मिलेगा उसी से भगवान श्री सत्यनारायण का उत्तम व्रत करूँगा। मन में ऐसा विचार कर वह लकड़हारा लकड़ियों का गट्ठर अपने सिर पर रखकर जिस नगर में धनवान लोग रहते थे वहाँ गया। उस दिन उसे उन लकड़ियों के चौगुने दाम मिले।
वह बूढ़ा लकड़हारा अतिप्रसन्न होकर पके केले, शक्कर, शहद, घी, दुग्ध, दही और गेहूँ का चूर्ण इत्यादि श्री सत्यनारायण भगवान के व्रत की सभी सामग्री लेकर अपने घर आ गया। फिर उसने अपने बंधु-बांधवों को बुलाकर विधि-विधान के साथ भगवान का पूजन और व्रत किया। उस व्रत के प्रभाव से वह बूढ़ा लकड़हारा धन-पुत्र आदि से युक्त हुआ और संसार के समस्त सुख भोगकर बैकुंठ को चला गया।
॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे श्रीसत्यनारायणव्रतकथायां द्वितीयोऽध्यायः॥
❀꧁꧂❀
॥ अथ् तृतीयोऽध्यायः ॥
“राजा उल्कामुख, साधु वणिक् एवं लीलावती-कलावती की कथा”
श्री सूतजी बोले – ‘हे श्रेष्ठ मुनियों! अब एक और कथा कहता हूँ। पूर्वकाल में उल्कामुख नाम का एक बुद्धिमान राजा था। वह सत्यवक्ता और जितेन्द्रिय था। प्रतिदिन देवस्थानों पर जाता तथा गरीबों को धन देकर उनके कष्ट दूर करता था। उसकी पत्नी सुंदर और सती-साध्वी थी। भद्रशीला नदी के तट पर उन दोनों ने श्री सत्यनारायण भगवान का व्रत किया। उस समय वहाँ साधु नामक एक वैश्य आया। उसके पास व्यापार के लिए बहुतसा धन था। राजा को व्रत करते देख उसने विनय के साथ पूछा ।
साधु ने पूंछा – ‘हे राजन! भक्तियुक्त चित्त से यह आप क्या कर रहे हैं? मेरी सुनने की इच्छा है। कृपया आप मुझे भी बताइए।’
महाराज उल्कामुख ने कहा – ‘हे साधु वैश्य! मैं अपने बंधु-बांधवों के साथ पुत्रादि की प्राप्ति के लिए महाशक्तिमान श्री सत्यनारायण भगवान का व्रत व पूजन कर रहा हूँ।’ राजा के ऐसे वचन सुनकर साधु नामक वैश्य ने आदर से कहा – ‘हे राजन! मुझे भी इस व्रत का सब विधान बताइए। मैं भी आपके कथनानुसार इस व्रत को करूँगा। मेरे यहाँ भी कोई संतान नहीं है। मुझे विश्वास है कि इससे निश्चय ही मेरे यहाँ भी संतान होगी।’
राजा से सब विधान सुन व्यापार से निवृत्त हो वह वैश्य खुशी-खुशी अपने घर आया। वैश्य ने अपनी पत्नी लीलावती से संतान देने वाले उस व्रत का समाचार सुनाया और प्रण किया कि जब हमारे यहाँ संतान होगी तब मैं इस व्रत को करूँगा।
एक दिन उसकी पत्नी लीलावती सांसारिक धर्म में प्रवृत्त होकर गर्भवती हो गई। दसवें महीने में उसने एक सुंदर कन्या को जन्म दिया। कन्या का नाम कलावती रखा गया। इसके बाद लीलावती ने अपने पति को स्मरण दिलाया कि आपने जो भगवान का व्रत करने का संकल्प किया था अब आप उसे पूरा कीजिए।
साधु वैश्य ने कहा – ‘हे प्रिय! मैं कन्या के विवाह पर इस व्रत को करूँगा।’ इस प्रकार अपनी पत्नी को आश्वासन दे वह व्यापार करने चला गया। काफी दिनों पश्चात वह लौटा तो उसने नगर में सखियों के साथ अपनी पुत्री को खेलते देखा। वैश्य ने तत्काल एक दूत को बुलाकर कहा कि उसकी पुत्री के लिए कोई सुयोग्य वर की तलाश करो।
साधु नामक वैश्य की आज्ञा पाकर दूत कंचननगर पहुँचा और उनकी लड़की के लिए एक सुयोग्य वणिक पुत्र ले आया। वणिक पुत्र को देखकर साधु नामक वैश्य ने अपने बंधु-बांधवों सहित प्रसन्नचित्त होकर अपनी पुत्री का विवाह उसके साथ कर दिया किन्तु वैश्य विवाह के समय भी श्री सत्यनारायण भगवान का व्रत करना भूल गया। इस पर श्री सत्यनारायण भगवान क्रोधित हो गए। उन्होंने वैश्य को श्राप दिया कि तुम्हें दारुण दुःख प्राप्त होगा।
अपने कार्य में कुशल साधु नामक वैश्य अपने जामाता सहित नावों को लेकर व्यापार करने के लिए समुद्र के समीप स्थित रत्नसारपुर नगर में गया। दोनों ससुर-जमाई चंद्रकेतु राजा के नगर में व्यापार करने लगे। एक दिन भगवान श्री सत्यनारायण की माया से प्रेरित एक चोर राजा का धन चुराकर भागा जा रहा था। राजा के दूतों को अपने पीछे आते देखकर चोर ने घबराकर राजा के धन को उसी नाव में चुपचाप रख दिया जहाँ वे ससुर-जमाई ठहरे थे। ऐसा करने के बाद वह भाग गया। जब दूतों ने उस साधु वैश्य के पास राजा के धन को रखा देखा तो ससुर-जामाता दोनों को बाँधकर ले गए और राजा के समीप जाकर बोले – ‘हम ये दो चोर पकड़कर लाए हैं। कृपया बताएँ कि इन्हें क्या सजा दी जाए।’
राजा ने बिना उन दोनों की बात सुने ही उन्हें कारागार में डालने की आज्ञा दे दी। इस प्रकार राजा की आज्ञा से उनको कठिन कारावास में डाल दिया गया तथा उनका धन भी छीन लिया गया। श्री सत्यनारायण भगवान के श्राप के कारण साधु वैश्य की पत्नी लीलावती व पुत्री कलावती भी घर पर बहुत दुखी हुई। उनके घर में रखा धन चोर ले गए।
एक दिन शारीरिक व मानसिक पीड़ा तथा भूख-प्यास से अति दुखित हो भोजन की चिंता में कलावती एक ब्राह्मण के घर गई। उसने ब्राह्मण को श्री सत्यनारायण भगवान का व्रत करते देखा। उसने कथा सुनी तथा प्रसाद ग्रहण कर रात को घर आई तो माता ने कलावती से पूछा – ‘हे पुत्री! तू अब तक कहाँ रही और तेरे मन में क्या है?’ कलावती बोली – ‘हे माता! मैंने एक ब्राह्मण के घर श्री सत्यनारायरण भगवान का व्रत होते देखा है।’
कलावती के वचन सुनकर लीलावती ने श्री सत्यनारायण भगवान के पूजन की तैयारी की। उसने परिवार और बंधुओं सहित श्री सत्यनारायण भगवान का पूूजन व व्रत किया और वर माँगा कि मेरे पति और दामाद शीघ्र ही घर वापस लौट आएँ। साथ ही भगवान से प्रार्थना की कि हम सबका अपराध क्षमा करो।
श्री सत्यनारायण भगवान इस व्रत से संतुष्ट हो गए। उन्होंने राजा चंद्रकेतु को स्वप्न में दर्शन देकर कहा – ‘हे राजन! जिन दोनों वैश्यों को तुमने बंदी बना रखा है वे निर्दोष हैं उन्हें प्रातः ही छोड़ दो अन्यथा मैं तेरा धन, राज्य, पुत्रादि सब नष्ट कर दूँगा।’ राजा से ऐसे वचन कहकर भगवान अंतर्ध्यान हो गए।
प्रातःकाल राजा चंद्रकेतु ने सभा में सबको अपना स्वप्न सुनाया और सैनिकों को आज्ञा दी कि दोनों वणिक पुत्रों को कैद से मुक्त कर सभा में लाया जाए। दोनों ने आते ही राजा को प्रणाम किया। राजा ने उनसे कहा – ‘हे महानुभावों! तुम्हें भावीवश ऐसा कठिन दुःख प्राप्त हुआ है। अब तुम्हें कोई भय नहीं है तुम मुक्त हो।’ ऐसा कहकर राजा ने उनको नए-नए वस्त्राभूषण पहनवाए तथा उनका जितना धन लिया था उससे दूना लौटाकर आदर से विदा किया। दोनों वैश्व अपने घर को चल दिए।
॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे श्रीसत्यनारायणव्रतकथायां तृतीयोऽध्यायः॥
❀꧁꧂❀
॥ अथ् चतुर्थोऽध्यायः ॥
“असत्य भाषण तथा भगवान के प्रसाद की अवहेलना का परिणाम”
श्री सूतजी बोले – वैश्य और उसके जमाई ने मंगलाचार कर यात्रा आरंभ की और अपने नगर की ओर चल पड़े। थोड़ी दूर आगे बढ़ने पर दंडी वेषधारी श्री सत्यनारायण भगवान ने उससे पूछा – ‘हे साधु! तेरी नाव में क्या है?’ अभिमानी वणिक हँसता हुआ बोला – ‘हे दंडी ! आप क्यों पूछते हैं? क्या धन लेने की इच्छा है? मेरी नाव में तो बेल और पत्ते भरे हैं।’ वैश्य का ऐसा कठोर वचन सुनकर दंडी वेषधारी भगवान श्री सत्यनारायण ने कहा – तुम्हारा वचन सत्य हो! ऐसा कहकर वे वहाँ से कुछ दूर जाकर समुद्र के किनारे बैठ गए।
दंडी महाराज के जाने के पश्चात वैश्य ने नित्य-क्रिया से निवृत्त हो कर नाव को उँची उठी देखकर अचंभा किया तथा नाव में बेल-पत्ते आदि देखकर मूर्च्छित हो जमीन पर गिर पड़ा। मूर्च्छा खुलने पर अत्यंत शोक प्रकट करने लगा। तब उसके जामाता ने कहा – ‘आप शोक न करें। यह दंडी महाराज का श्राप है अतः उनकी शरण में ही चलना चाहिए तभी हमारी मनोकामना पूरी होगी।’
जामाता के वचन सुनकर वह साधु नामक वैश्य दंडी महाराज के पास पहुँचा और भक्तिभाव से प्रणाम करके बोला – ‘मैंने जो आपसे असत्य वचन कहे थे उसके लिए मुझे क्षमा करें।’ ऐसा कहकर वैश्य रोने लगा। तब दंडी भगवान बोले – ‘हे वणिक पुत्र! मेरी आज्ञा से तुझे बार-बार दुःख प्राप्त हुआ है तू मेरी पूजा से विमुख हुआ है।’
साधु नामक वैश्य ने कहा – ‘हे भगवन! आपकी माया से ब्रह्मादि देवता भी आपके रूप को नहीं जान पाते तब मैं अज्ञानी भला कैसे जान सकता हूँ। आप प्रसन्न होइए, मैं अपनी सामर्थ के अनुसार आपकी पूजा करूँगा। मेरी रक्षा करो और पहले के समान मेरी नौका को धन से पूर्ण कर दो।’
उसके भक्तियुक्त वचन सुनकर श्री सत्यनारायण भगवान प्रसन्न हो गए और उसकी इच्छानुसार वर देकर अंतर्ध्यान हो गए। तब ससुर व जामाता दोनों ने नाव पर आकर देखा कि नाव धन से परिपूर्ण है। फिर वह भगवान श्री सत्यनारायण का पूजन कर अपने जामाता सहित अपने नगर को चला।
जब वह अपने नगर के निकट पहुँचा तब उसने एक दूत को अपने घर भेजा। दूत ने साधु नामक वैश्य के घर जाकर उसकी पत्नी को नमस्कार किया और कहा – ‘आपके पति अपने दामाद सहित इस नगर के समीप आ गए हैं।’ लीलावती और उसकी कन्या कलावती उस समय भगवान का पूजन कर रही थीं।
दूत का वचन सुनकर साधु की पत्नी ने बड़े हर्ष के साथ सत्यदेव का पूजन पूर्ण किया और अपनी पुत्री से कहा – ‘मैं अपने पति के दर्शन को जाती हूँ तू कार्य पूर्ण कर शीघ्र आ जाना।’ परंतु कलावती पूजन एवं प्रसाद छोड़कर अपने पति के दर्शनों के लिए चली गई।
प्रसाद की अवज्ञा के कारण सत्यदेव रुष्ट हो गए फलस्वरूप उन्होंने उसके पति को नाव सहित पानी में डुबो दिया। कलावती अपने पति को न देख रोती हुई जमीन पर गिर पड़ी। नौका को डूबा हुआ तथा कन्या को रोती हुई देख साधु नामक वैश्य दुखित हो बोला – ‘हे प्रभु! मुझसे या मेरे परिवार से जो भूल हुई है उसे क्षमा करो।’
उसके दीन वचन सुनकर सत्यदेव भगवान प्रसन्न हो गए। आकाशवाणी हुई – ‘हे वैश्य! तेरी कन्या मेरा प्रसाद छोड़कर आई है इसलिए इसका पति अदृश्य हुआ है। यदि वह घर जाकर प्रसाद खाकर लौटे तो इसका पति अवश्य मिलेगा।’
आकाशवाणी सुनकर कलावती ने घर पहुँचकर प्रसाद खाया और फिर आकर अपने पति के दर्शन किए। तत्पश्चात साधु वैश्य ने वहीं बंधु-बांधवों सहित सत्यदेव का विधिपूर्वक पूजन किया। वह इस लोक का सुख भोगकर अंत में स्वर्गलोक को गया।
॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे श्रीसत्यनारायणव्रतकथायां चतुर्थोऽध्यायः॥
❀꧁꧂❀
॥ अथ् पञ्चमोऽध्यायः ॥
“राजा तुङ्गध्वज और गोपगणों की कथा”
श्री सूतजी बोले – ‘हे ऋषियों! मैं एक और भी कथा कहता हूँ उसे भी सुनो। प्रजापालन में लीन तुंगध्वज नाम का एक राजा था। उसने भगवान सत्यदेव का प्रसाद त्याग कर बहुत दुःख पाया। एक समय राजा वन में वन्य पशुओं को मारकर बड़ के वृक्ष के नीचे आया। वहाँ उसने ग्वालों को भक्ति भाव से बंधु-बांधवों सहित श्री सत्यनारायण का पूजन करते देखा परंतु राजा देखकर भी अभिमानवश न तो वहाँ गया और न ही सत्यदेव भगवान को नमस्कार किया। जब ग्वालों ने भगवान का प्रसाद उनके सामने रखा तो वह प्रसाद त्याग कर अपने नगर को चला गया। नगर में पहुँचकर उसने देखा कि उसका सब कुछ नष्ट हो गया है। वह समझ गया कि यह सब भगवान सत्यदेव ने ही किया है। तब वह उसी स्थान पर वापस आया और ग्वालों के समीप गया और विधिपूर्वक पूजन कर प्रसाद खाया तो सत्यनारायण की कृपा से सबकुछ पहले जैसा ही हो गया और दीर्घकाल तक सुख भोगकर मरने पर स्वर्गलोक को चला गया।’
जो मनुष्य इस परम दुर्लभ व्रत को करेगा श्री सत्यनारायण भगवान की कृपा से उसे धन-धान्य की प्राप्ति होगी। निर्धन धनी और बंदी बंधन से मुक्त होकर निर्भय हो जाता है। संतानहीन को संतान प्राप्त होती है तथा सब मनोरथ पूर्ण होकर अंत में वह बैकुंठ धाम को जाता है।
जिन्होंने पहले इस व्रत को किया अब उनके दूसरे जन्म की कथा भी सुनिए। शतानंद नामक ब्राह्मण ने सुदामा के रूप में जन्म लेकर श्रीकृष्ण की भक्ति कर मोक्ष प्राप्त किया। उल्कामुख नाम के महाराज राजा दशरथ बने और श्री रंगनाथ का पूजन कर बैकुंठ को प्राप्त हुए। साधु नामक वैश्य धर्मात्मा व सत्यप्रतिज्ञ राजा मोरध्वज बना उसने अपनी देह को आरे से चीरकर दान किया और मोक्ष को प्राप्त हुआ। महाराज तुंगध्वज स्वयंभू मनु हुए उन्होंने बहुत से लोगों को भगवान की भक्ति में लीन कर मोक्ष प्राप्त किया। लकड़हारा अगले जन्म में निषादराजगुह बना और भगवान राम के चरणों की सेवा कर मोक्ष को प्राप्त हुआ।
॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे श्रीसत्यनारायणव्रतकथायां पञ्चमोऽध्यायः॥
❀꧁꧂❀
॥ अथ् संक्षिप्त होम-प्रक्रिया ॥
संकल्प
ॐ विष्णुर्विष्णुर्विष्णुः पूर्वोच्वारित ग्रह गण गुण विशेषण विशिष्टायां शुभपुण्यतिथौ अमुकगोत्रः अमुकोऽहं (सपत्नीकः) कृतस्य श्री सत्यनारायण व्रत कथा कर्मणः साङ्गतासिद्धयर्थं यथोपस्थितसामग्रीभिः होमं करिष्ये।
पञ्च-भूसंस्कार
(१) दर्भः परिसमुह्य – तीन कुशोंसे वेदी अथवा ताम्रकुण्ड का दक्षिणसे उत्तरकी और परिमार्जन करें तथा उन कुशों को ईशान दिशा में फेंक देवें।
(२) गोमयोदकेनोपलिप्य – गोबर और जल से लीप देवें।
(३) स्रुवमूलेन अथवा कुशमूलेन त्रिरुल्लिख्य – स्रुवा अथवा कुशमूलसे पश्चिमसे पूर्व की ओर प्रादेशमात्र (दस अंगुल लम्बी) तीन रेखाएँ दक्षिण से प्रारम्भ कर उत्तर की और खींचे।
(४) अनामिकाङ्गुष्ठाभ्यां मृदमुद्धत्य – उल्लेखनक्रमसे दक्षिण अनामिका और अँगूठे से रेखाओं पर से मिट्टी निकालकर बायें हाथ में तीन बार रखकर पुनः सब मिट्टी दाहिने हाथ में रख लें और उसे उत्तर की ओर फेंक दें
(५) उदकेनाभ्युक्ष्य – पुनः जल से कुण्ड या स्थण्डिल को सींच दे।
(इस प्रकार पञ्च-भूसंस्कार करके पवित्र अग्रि अपने दक्षिण की और रखें और उस अग्नि से थोड़ा क्रव्याद अंश निकालकर नैऋत्य कोण में रख दें।
पुनः सामने रखी पवित्र अग्रि को कुण्ड या स्थण्डिल पर निम्न मन्त्र से स्थापित करें)
अग्नि स्थापनम्
“ॐ अग्रिं दूतं पुरो दधे हव्यवाहमुप ब्रुवे। देवाँ२ आ सादयादिह”
(उपरोक्त मन्त्रसे अग्नि-स्थापन करने के पश्चात् कुशों से परिस्तरण करें। कुण्ड या स्थण्डिल के पूर्व उत्तराग्र तीन कुश या दूर्वा रखें। दक्षिण भाग में पूर्वाग्र तीन कुश या दूर्वा रखे। पश्चिम भाग में उत्तराग्र तीन कुश या दूर्वा रखें। उत्तर भाग में पूर्वाग्र तीन कुश या दूर्वा रखें। अग्नि को बाँस की नली से प्रज्वलित करें। इसके बाद हाथ में पुष्प लेकर निम्न श्लोक पढ़कर अग्निदेव का आवाहन करें।)
अग्निदेव आवाहन्
सर्वतः पाणिपादश्च सर्वतोऽक्षिशिरोमुखः।
विश्वरूपो महानग्निः प्रणीतः सर्वकर्मसु ॥ ॐ अग्निं आवाहयामि
अग्निदेव का ध्यान तथा पञ्चोपचार पूजनम्
अग्निं प्रज्वलितं वन्दे जातवेदं हुताशनम् ।
हिरण्यवर्णममलं समिद्धं सर्वतोमुखम् ॥
(पृथक-पृथक कार्यों में अग्नि के पृथक-पृथक नाम होते हैं। जो कार्य करे, उसमें उसी अग्नि का आवाहन-पूजन आदि करना चाहिये। ‘श्रीसत्यनारायणव्रतकथा’ एक पौष्टिक कर्म है, जो कल्याण को अभिवृद्धि तथा अभ्युदय प्राप्त कराता है। इस पौष्टिक कर्म में प्रयुक्त अग्नि का नाम ‘बलवर्धन’ है। – पौष्टिके बलबर्धनः
[ॐ बलबर्धननामाग्नये नमः यथोपचारे लब्धोपचारे सर्वोपचारार्थे गन्धाक्षत पुष्पाणिं समर्पयामि]
सर्वप्रथम प्रजापति देवता के निमित्त आहुति दी जाती है। तदनन्तर इन्द्र, अग्नि तथा सोम देवताको आहुति देनेका विधान है। इन चार आहुतियोंमें प्रथम दो आहुतियाँ ‘आधार’ नामवाली हैं और तीसरी तथा चौथी आहुति ‘आज्यभाग’ नाम से कही जाती है। ये चारों आहुतियाँ घी से देनी चाहिये। द्विजेतरों को ॐ के स्थानपर ह्रीं तथा स्वाहा के स्थान पर ‘नमः’ लगाना चाहिये। जैसे- “ह्रीं प्रजापतये नमः – इदं प्रजापतये न मम्।”
दाहिना घुटना पृथ्वी पर लगाकर स्रुवा में घी लेकर प्रजापति देवता का ध्यान करके निम्न मन्त्र का मन से उच्चारण कर प्रज्वलित अग्नि में आहुति देवें।
(१) ॐ प्रजापतये स्वाहा (इदं प्रजापतये न मम्)
(२) ॐ इन्द्राय स्वाहा (इदं इन्द्राय न मम्)
(३) ॐ अग्नये स्वाहा (इदमग्नये न मम्)
(४) ॐ सोमाय स्वाहा (इदं सोमाय न मम्)
द्रव्यत्याग संकल्प
(होता के हाथ में जल देकर निम्न मन्त्र बोलकर जल को भूमि पर छोड़ देवें)
‘अस्मिन् होमकर्मणि याः याः यक्षमाणदेवताः ताभ्यः ताभ्यः इदं हवनीयद्रव्यं मया परित्यक्तं तत्सद्यथादैवतमस्तु न मम’
वराहुति
हरि÷ ॐ ग॒णाना॑न्त्वा ग॒णप॑ति ᳬ हवामहे प्प्रि॒याणा॑न्त्वा प्प्रि॒यप॑ति ᳬ हवामहे निधी॒नान्त्वा॑ निधि॒पति॑ ᳬ हवामहे व्वसोमम ।
आ॒हम॑जानि गर्ब्भधमात्त्वम॑जासिगबर्ब्भधम् ॥ स्वाहा॥ (इदं गणपतये न मम्)
हरि॑÷ ॐ अम्बेऽअम्बिकेऽम्बालिके न मा नयति कश्चन ।
ससस्त्यश्श्वकः सुभद्रिकां काम्पीलवासिनीम् स्वाहा॥ (इदं दुर्गायै न मम्)
(गणेशहवनानन्तरं शेषदेवतानां कृते यथाशक्ति हवनं कुर्वन्तु।)
नवग्रहादि देवता होम
(दीर्घाङ्गुलीरूपेण स्थूलं वित्तं (६ इञ्च्), नवग्रहस्य विभिन्नसमिधाः यथा अकवान् इत्यादयः दधि, दुग्ध, घृत, चारू, शाकल्य, अष्टसु होमौतिकुण्डेषु भिन्न-भिन्न नवग्रहदेवतानां कृते अर्पयन्तु।)
(१) सूर्य (अर्क) – ॐ आदित्याय स्वाहा ॥ (इदं सूर्याय न मम्)
(२) चन्द्र (पलाश) – ॐ सोमाय स्वाहा ॥ (इदं चन्द्रमसे न मम्)
(३) भौम (खदिर) – ॐ भौमाय स्वाहा ॥ (इदं भौमाय न मम्)
(४) बुध (अपामार्ग) – ॐ बुधाय स्वाहा ॥ (इदं बुधाय न मम्)
(५) बृहस्पति (अश्वत्थ) – ॐ बृहस्पतये स्वाहा ॥ (इदं बृहस्पतये न मम्)
(६) शुक्र (उदुम्बर) – ॐ शुक्राय स्वाहा ॥ (इदं शुक्राय न मम्)
(७) शनि (शमी) – ॐ शनैश्चराय स्वाहा ॥ (इदं शनैश्चराय न मम्)
(८) राहु (दूर्वा) – ॐ राहवे स्वाहा ॥ (इदं राहवे न मम्)
(९) केतु (कुश) – ॐ केतवे स्वाहा ॥ (इदं केतवे न मम्)
(अनेन समिधादिकृतेन होमेन सूर्यादयो ग्रहाः प्रीयन्तां न मम् )
अधिदेवता होम
(ईश्वरादिभ्यः पलाशसमिधं मिष्टान्नमिश्रितचर्वाज्यादिद्रव्यैः सह चतुष्चतुःसंख्याकाभिराहुतिभिर्जुहुयात्।)
(१) ॐ ईश्वराय स्वाहा॥ (इदमीश्वराय न मम्)
(२) ॐ उमायै स्वाहा ॥ (इदं उमायै न मम्)
(३) ॐ स्कन्दाय स्वाहा ॥ (इदं स्कन्दाय न मम्)
(४) ॐ विष्णवे स्वाहा ॥ (इदं विष्णवे न मम्)
(५) ॐ ब्रह्माणे स्वाहा ॥ (इदं ब्रह्मणे न मम्)
(६) ॐ इन्द्राय स्वाहा ॥ (इदमिन्द्राय न मम्)
(७) ॐ यमाय स्वाहा ॥ (इदं यमाय न मम्)
(८) ॐ कालाय स्वाहा ॥ ( इदं कालाय न मम्)
(९) ॐ चित्रागुप्ताय स्वाहा ॥ (इदं चित्रागुप्ताय न मम्)
(अनेन सघृत-तिल-यव-चरुसमिद्धोमेन ईश्वराधिदेवताः प्रीयन्तां न मम्)
प्रत्यधिदेवता होम
(१) ॐ अग्नये स्वाहा ॥ (इदमग्नये न मम्)
(२) ॐ अदभ्यो स्वाहा ॥ (इदमद्भ्यः न मम्)
(३) ॐ पृथिव्यै स्वाहा ॥ (इदं पृथिव्यै न मम्)
(४) ॐ विष्णवे स्वाहा ॥ (इदं विष्णवे न मम्)
(५) ॐ इन्द्राय स्वाहा ॥ (इद इन्द्राय न मम्)
(६) ॐ इन्द्राण्यै स्वाहा ॥ (इदमिन्द्राण्यै न मम्)
(७) ॐ प्रजापतये स्वाहा ॥ (इदं प्रजापतये न मम्)
(८) ॐ सर्पेभ्यो स्वाहां ॥ (इदं सर्पेभ्यः न मम्)
(९) ॐ ब्रह्मणे स्वाहा। (इदं ब्रह्मणे न मम्)
(अनेनसमिधादि कृतेन होमेन अग्न्यादिप्रत्यधिदेवताः प्रीयन्तां न मम्। इत्युत्सृजेतहोम)
पञ्चलोकपाल देवता होम
विनायकादिपञ्चलोकपालाय इन्द्रादिदशदिक्पालाय देवतानाम् च पूर्वोक्तशाकल्येन होमाहुतिद्वयं समर्पयतु।
(१) ॐ गणपतये स्वाहा ॥ (इदं गणपतये न मम्)
(२) ॐ दुर्गायै स्वाहा ॥ (इदं दुर्गायै न मम्)
(३) ॐ वायये स्वाहा ॥ (इदं वायये न मम्)
(४) ॐ आकाशाय स्वाहा ॥ (इदमाकाशाय. न मम्)
(५) ॐ अश्विनौ स्वाहा ॥ (इदमश्विभ्याम् न मम्)
(अनेन होमेन पञ्चलोकपालदेवता प्रीयन्ताम् न मम्)
वास्तोष्पतेः क्षेत्राधिपतेर् दशदिक्पाल देवता होम
(१) ॐ वास्तोष्पतये स्वाहा ॥ (इदं वास्तोष्पतये न मम्)
(२) ॐ क्षेत्रापालाय स्वाहा ॥ (इदं क्षेत्रापालाय न मम्)
(३) ॐ इन्द्राय स्वाहा ॥ (इदमिन्द्राय न मम्)
(४) ॐ अग्नये स्वाहा ॥ (इदमग्नये न मम्)
(५) ॐ यमाय स्वाहा ॥ (इदं यमाय न मम्)
(६) ॐ निर्ॠतये स्वाहा ॥ (इदं निर्ॠतये न मम्)
(७) ॐ वरुणाय स्वाहा ॥ (इदं वरुणाय न मम्)
(८) ॐ वायवे स्वाहा ॥ (इदं वायवे न मम्)
(९) ॐ सोमाय स्वाहा ॥ (इदं सोमाय न मम्)
(१०) ॐ ईशानाय स्वाहा ॥ (इदमीशानाय न मम्)
(११) ॐ ब्रह्मणे स्वाहा ॥ (इदं ब्रह्मणे न मम्)
(१२) ॐ अनन्ताय स्वाहा ॥ (इदमनन्ताय न मम्)
(अनेन होमेन इन्द्रादयो दिक्पालदेवताः प्रीयन्तां न ममेति जलमुत्सृजेत्।) इति दिक्पालहोम
श्री पितामहादिदेवानामेकैकयाहुत्या होमः
(१) ॐ ब्रह्मणे स्वाहा ॥ (इदं ब्रह्मणे न मम्)
(२) ॐ विष्णवे स्वाहा ॥ (इदं विष्णवे न मम्)
(३) ॐ शिवाय स्वाहा ॥ (इदं शिवाय न मम्)
(४) ॐ गणपतये स्वाहा ॥ (इदं गणपतये न मम्)
(५) ॐ लक्ष्म्यै स्वाहा ॥ (इदं लक्ष्म्यै न मम्)
(६) ॐ सरस्वत्यै स्वाहा ॥ (इदं सरस्वत्यै न मम्)
(७) ॐ दुर्गायै स्वाहा ॥ (इदं दुर्गायै न मम्)
(८) ॐ क्षेत्रापालाय स्वाहा ॥ (इदं क्षेत्रापालाय न मम्)
(९) ॐ भूतेभ्यो स्वाहा ॥ (इदं भूतेभ्यः न मम्)
(१०) ॐ वास्तोष्पतये स्वाहा ॥ (इदं वास्तोष्पतये न मम्)
(११) ॐ विश्वकर्मणे स्वाहा ॥ (इदं विश्वकर्मणे न मम्)
श्री षोडशमातृका मण्डल होम
(१) ॐ गणपतयै स्वाहा ॥ (इदं गणपतये न मम्)
(२) ॐ गौर्यै स्वाहा ॥ (इदं गौर्यै न मम्)
(३) ॐ पद्मायै स्वाहा ॥ (इदं पद्मायै न मम्)
(४) ॐ शच्यै स्वाहा ॥ (इदं शच्यै न मम्)
(५) ॐ मेधायै स्वाहा ॥ (इदं मेधायै न मम्)
(६) ॐ सावित्र्यै स्वाहा ॥ (इदं सावित्र्यै न मम्)
(७) ॐ विजयायै स्वाहा ॥ (इदं विजयायै न मम्)
(८) ॐ जयायै स्वाहा ॥ (इदं जयायै न मम्)
(९) ॐ देवसेनायै स्वाहा ॥ (इदं देवसेनायै न मम्)
(१०) ॐ स्वधायै स्वाहा ॥ (इदं स्वधायै न मम्)
(११) ॐ स्वाहायै स्वाहा ॥ (इदं स्वाहायै न मम्)
(१२) ॐ मातृभ्यो स्वाहा ॥ (इदं मातृभ्यो न मम्)
(१३) ॐ लोकमातृभ्यो स्वाहा ॥ (इदं लोकमातृभ्यो न मम्)
(१४) ॐ धृत्यै स्वाहा ॥ (इदं धृत्यै न मम्)
(१५) ॐ पुष्टयै स्वाहा ॥ (इदं पुष्टयै न मम्)
(१६) ॐ तुष्ट्यै स्वाहा ॥ (इदं तुष्टयै न मम्)
(१७) ॐ आत्मकुलदेवतायै स्वाहा ॥ (इदं आत्मनः कुल देवतायै न मम्)
श्री सप्तघृतमातृका मण्डल आवाहनम् होमः
(१) ॐ श्रियै स्वाहा ॥ (इदं श्रियै न मम्)
(२) ॐ लक्ष्मै स्वाहा ॥ (इदं लक्ष्म्यै न मम्)
(३) ॐ धृत्यै स्वाहा ॥ (इदं धृत्यै न मम्)
(४) ॐ मेधायै स्वाहा ॥ (इदं मेधायै न मम्)
(५) ॐ स्वाहायै स्वाहा ॥ (इदं स्वाहायै न मम्)
(६) ॐ प्रज्ञायै स्वाहा ॥ (इदं प्रज्ञायै न मम्)
(७) ॐ सरस्वत्यै स्वाहा ॥ (इदं सरस्वत्यै न मम्)
प्रधान देवता होम
(०१) ॐ सत्यदेवाय स्वाहा ॥
(०२) ॐ सत्यात्मने स्वाहा ॥
(०३) ॐ सत्यभूताय स्वाहा ॥
(०४) ॐ सत्यपुरुषाय स्वाहा ॥
(०५) ॐ सत्यनाथाय स्वाहा ॥
(०६) ॐ सत्यसाक्षिणे स्वाहा ॥
(०७) ॐ सत्ययोगाय स्वाहा ॥
(०८) ॐ सत्यज्ञानाय स्वाहा ॥
(०९) ॐ सत्यज्ञानप्रियाय स्वाहा ॥
(१०) ॐ सत्यनिधये स्वाहा ॥
(११) ॐ सत्यसम्भवाय स्वाहा ॥
(१२) ॐ सत्यप्रभुवे स्वाहा ॥
(१३) ॐ सत्येश्वराय स्वाहा ॥
(१४) ॐ सत्यकर्मणे स्वाहा ॥
(१५) ॐ सत्यपवित्राय स्वाहा ॥
(१६) ॐ सत्यमङ्गलाय स्वाहा ॥
(१७) ॐ सत्यगर्भाय स्वाहा ॥
(१८) ॐ सत्यप्रजापतये स्वाहा ॥
(१९) ॐ सत्यविक्रमाय स्वाहा ॥
(२०) ॐ सत्यसिद्धाय स्वाहा ॥
(२१) ॐ सत्याच्युताय स्वाहा ॥
(२२) ॐ सत्यवीराय स्वाहा ॥
(२३) ॐ सत्यबोधाय स्वाहा ॥
(२४) ॐ सत्यधर्माय स्वाहा ॥
(२५) ॐ सत्याग्रजाय स्वाहा ॥
(२६) ॐ सत्यसन्तुष्टाय स्वाहा ॥
(२७) ॐ सत्यवराहाय स्वाहा ॥
(२८) ॐ सत्यपारायणाय स्वाहा ॥
(२९) ॐ सत्यपूर्णाय स्वाहा ॥
(३०) ॐ सत्यौषधाय स्वाहा ॥
(३१) ॐ सत्यशाश्वताय स्वाहा ॥
(३२) ॐ सत्यप्रवर्धनाय स्वाहा ॥
(३३) ॐ सत्यविभवे स्वाहा ॥
(३४) ॐ सत्यज्येष्ठाय स्वाहा ॥
(३५) ॐ सत्यश्रेष्ठाय स्वाहा ॥
(३६) ॐ सत्यविक्रमिणे स्वाहा ॥
(३७) ॐ सत्यधन्विने स्वाहा ॥
(३८) ॐ सत्यमेधाय स्वाहा ॥
(३९) ॐ सत्याधीशाय स्वाहा ॥
(४०) ॐ सत्यक्रतवे स्वाहा ॥
(४१) ॐ सत्यकालाय स्वाहा ॥
(४२) ॐ सत्यवत्सलाय स्वाहा ॥
(४३) ॐ सत्यवसवे स्वाहा ॥
(४४) ॐ सत्यमेघाय स्वाहा ॥
(४५) ॐ सत्यरुद्राय स्वाहा ॥
(४६) ॐ सत्यब्रह्मणे स्वाहा ॥
(४७) ॐ सत्यामृताय स्वाहा ॥
(४८) ॐ सत्यवेदाङ्गाय स्वाहा ॥
(४९) ॐ सत्यचतुरात्मने स्वाहा ॥
(५०) ॐ सत्यभोक्त्रे स्वाहा ॥
(५१) ॐ सत्यशुचये स्वाहा ॥
(५२) ॐ सत्यार्जिताय स्वाहा ॥
(५३) ॐ सत्येन्द्राय स्वाहा ॥
(५४) ॐ सत्यसङ्गराय स्वाहा ॥
(५५) ॐ सत्यस्वर्गाय स्वाहा ॥
(५६) ॐ सत्य नियमाय स्वाहा ॥
(५७) ॐ सत्यमेधाय स्वाहा ॥
(५८) ॐ सत्यवेद्याय स्वाहा ॥
(५९) ॐ सत्यपीयूषाय स्वाहा ॥
(६०) ॐ सत्यमायाय स्वाहा ॥
(६१) ॐ सत्यमोहाय स्वाहा ॥
(६२) ॐ सत्यसुरानन्दाय स्वाहा ॥
(६३) ॐ सत्यसागराय स्वाहा ॥
(६४) ॐ सत्यतपसे स्वाहा ॥
(६५) ॐ सत्यसिंहाय स्वाहा ॥
(६६) ॐ सत्यमृगाय स्वाहा ॥
(६७) ॐ सत्यलोकपालकाय स्वाहा ॥
(६८) ॐ सत्यस्थिताय स्वाहा ॥
(६९) ॐ सत्यदिक्पालकाय स्वाहा ॥
(७०) ॐ सत्यधनुर्धराय स्वाहा ॥
(७१) ॐ सत्याम्बुजाय स्वाहा ॥
(७२) ॐ सत्यवाक्याय स्वाहा ॥
(७३) ॐ सत्यगुरवे स्वाहा ॥
(७४) ॐ सत्यन्यायाय स्वाहा ॥
(७५) ॐ सत्यसाक्षिणे स्वाहा ॥
(७६) ॐ सत्यसंवृताय स्वाहा ॥
(७७) ॐ सत्यसम्प्रदाय स्वाहा ॥
(७८) ॐ सत्यवह्नये स्वाहा ॥
(७९) ॐ सत्यवायुवे स्वाहा ॥
(८०) ॐ सत्यशिखराय स्वाहा ॥
(८१) ॐ सत्यानन्दाय स्वाहा ॥
(८२) ॐ सत्याधिराजाय स्वाहा ॥
(८३) ॐ सत्यश्रीपादाय स्वाहा ॥
(८४) ॐ सत्यगुह्याय स्वाहा ॥
(८५) ॐ सत्योदराय स्वाहा ॥
(८६) ॐ सत्यहृदयाय स्वाहा ॥
(८७) ॐ सत्यकमलाय स्वाहा ॥
(८८) ॐ सत्यनालाय स्वाहा ॥
(८९) ॐ सत्यहस्ताय स्वाहा ॥
(९०) ॐ सत्यबाहवे स्वाहा ॥
(९१) ॐ सत्यमुखाय स्वाहा ॥
(९२) ॐ सत्यजिह्वाय स्वाहा ॥
(९३) ॐ सत्यदौंष्ट्राय स्वाहा ॥
(९४) ॐ सत्यनासिकाय स्वाहा ॥
(९५) ॐ सत्यश्रोत्राय स्वाहा ॥
(९६) ॐ सत्यचक्षसे स्वाहा ॥
(९७) ॐ सत्यशिरसे स्वाहा ॥
(९८) ॐ सत्यमुकुटाय स्वाहा ॥
(९९) ॐ सत्याम्बराय स्वाहा ॥
(१००) ॐ सत्याभरणाय स्वाहा ॥
(१०१) ॐ सत्यायुधाय स्वाहा ॥
(१०२) ॐ सत्यश्रीवल्लभाय स्वाहा ॥
(१०३) ॐ सत्यगुप्ताय स्वाहा ॥
(१०४) ॐ सत्यपुष्कराय स्वाहा ॥
(१०५) ॐ सत्याध्रिदाय स्वाहा ॥
(१०६) ॐ सत्यभामावतारकाय स्वाहा ॥
(१०७) ॐ सत्यगृहरूपिणे स्वाहा ॥
(१०८) ॐ सत्यप्रहरणायुधाय स्वाहा ॥
पुरुष सूक्त से होम
हरि÷ ॐ सॖहस्त्र॑शीर्षाॖपुरु॑षः सहस्राॖक्षः सॖहस्त्र॑पात् ॥
सभूमि॑ ᳯ सॖर्व्वत॑स्पृ॒त्त्वात्त्य॑तिष्ठ्ठ द्दशाङ्गुलम् ॥ ॐ नारायणाय स्वाहा ॥१॥
ॐ पुरु॑षऽए॒वेद ᳯ सर्व्वं॒ॺ्ॺद्भू॒तंॺ्ॺच्च॑भाॖव्व्य॒म् ॥
उॖतामृ॑तॖत्त्वस्ये शा॑नोॖ ॺदन्ने॑नातिॖरोह॑ति ॥ ॐ नारायणाय स्वाहा ॥२॥
ॐ ए॒तावा॑नस्य महिॖमातोॖ ज्ज्यायाँ॑श्च्चॖपूरु॑षः ॥
पा॑दोऽस्यॖव्विश्श्वा॑ भू॒तानि॑ त्र्त्रि॒॑पाद॑स्याॖमृत॑न्दिॖवि ॥ ॐ नारायणाय स्वाहा ॥३॥
ॐ त्र्त्रिॖपादू॒र्ध्वऽउदैॖत्पुरु॑षॖः पादो॑ऽस्येॖहाभ॑वॖत्पुनः॑ ॥
ततॊॖ व्विष्ष्वङ् व्य॒क्रा मत्सा शनान शॖनेऽॶभि ॥ ॐ नारायणाय स्वाहा ॥४॥
ॐ ततॊ॑व्विॖराड॑जायतव्विॖराजोॖऽअधिॖपूरु॑षः ॥
सजाॖतोऽ अत्य॑रिच्च्यत पॖश्च्चाद्भूमिॖमथो॑पु॒रः ॥ ॐ नारायणाय स्वाहा ॥५॥
ॐ तस्मा॑द्यॖज्ञात्स॑र्व्वॖहुतॖःसम्भृ॑तम्पृषदाॖज्ज्यम् ॥
पॖशूँस्ताँश्च॑क्क्रे व्वायॖव्व्याॖ नारॖण्ण्या ग्ग्राम्म्याश्च्चॺॆ ॥ ॐ नारायणाय स्वाहा ॥६॥
ॐ तस्मा॑द्यॖज्ञात्स॑र्व्वॖहुतॖऽऋचॖः सामा॑निजज्ञिरे ॥
छन्दा॑ ᳪ सिजज्ञिरेॖ तस्म्माॖद्यजु॒स्तस्म्मा॑दजायत ॥ ॐ नारायणाय स्वाहा ॥७॥
ॐ तस्म्मादश्श्वा॑ऽ अजायन्तॖॺेकेचो॑भॖयाद॑तः ॥
गावो॑ह जज्ञिरेॖ तस्म्माॖत्तस्म्मा॑ज्जाॖताऽ अ॑जाॖवयः॑ ॥ ॐ नारायणाय स्वाहा ॥८॥
ॐ तंॺ्ॺॖज्ञम्बॖर्हिषिॖप्प्रौक्षॖन्न्पुरु॑षञ्जातम॑ग्ग्रॖतः ॥
तेन॑देॖवाऽअ॑यजन्तसाॖद्ध्याऽऋष॑यश्च्चॖॺे ॥ ॐ नारायणाय स्वाहा ॥९॥
ॐ ॺत्पुरु॑षॖंव्व्यद॑धुः कतिॖधाव्व्य॑कल्प्पयन् ॥
मुखॖङ्किम॑स्या सीॖत्किम्बाॖहू किमू॒रू पादा॑ऽउच्च्येते ॥ ॐ नारायणाय स्वाहा ॥१०॥
ॐ ब्ब्राॖह्मॖणो॒ऽस्यॖमुख॑मासीद्बाॖहूरा॑जॖन्न्यः॒ कृॖतः ॥
ऊरूतद॑स्य॒ॺद्द्वैश्य॑÷ पॖद्भ्याᳪशू॒द्द्रोऽअ॑जायत ॥ ॐ नारायणाय स्वाहा ॥११॥
ॐ चॖन्द्रमाॖमन॑सोजाॖतश्श्चक्षोॖः सूर्ॺ्ॺो॑ऽअजायत ॥
श्रोत्रा॑द्वायुश्श्च॑प्राॖणश्श्चॖ मुखा॑दॖग्निर॑जायत ॥ ॐ नारायणाय स्वाहा ॥१२॥
ॐ नाब्भ्या॑ऽ आसीदॖन्तरि॑क्ष ᳯ शीॖर्ष्ष्णोद्यौः सम॑वर्त्तत ॥
ॐ पॖद्भ्याम्भूमिॖर्द्दिशॖः श्रोत्र्त्रात्तथा॑लोॖकाँ२॥ ऽअ॑कल्प्पयन् ॥ ॐ नारायणाय स्वाहा ॥१३॥
ॐ ॺत्पुरु॑षेणहॖविषा॑देॖवाॺॖज्ञमत॑न्न्वत ॥
व्वॖसॖन्तो॒ऽस्यासीॖदाज्ज्य॑ङ्ग्रीॖष्म ऽइ॒ध्मः शरद्धविः ॥ ॐ नारायणाय स्वाहा ॥१४॥
ॐ सॖप्प्तास्या॑सन्न्यरिॖधयॖस्त्र्त्रिॖः सॖप्प्तसॖमिध॑÷ कृॖताः॥
ॐ देॖवाॺद्यॖज्ञन्त॑न्न्वाॖनाऽअब॑ध्नॖन्न्पुरु॑षम्पॖशुम् ॥ ॐ नारायणाय स्वाहा ॥१५॥
ॐ ॺॖज्ञेन॑ॺॖज्ञम॑य जन्तदेॖवास्तानिॖ धर्म्मा॑णि प्प्रथॖमान्न्या॑सन् ॥
तेहॖनाक॑म्महिॖमान॑÷ सचन्तॖॺत्र्त्रॖपूर्व्वे॑साॖद्ध्याः सन्ति॑देॖवाः ॥ ॐ नारायणाय स्वाहा ॥१६॥
श्री सूक्त से होम
ॐ हिरण्यवर्णां हरिणीं सुवर्णरजतस्त्रजाम् ।
चन्द्रां हिरण्मयीं लक्ष्मीं जातवेदो म आ वह ॥ ॐ श्रीं श्रियै स्वाहा ॥१॥
ॐ तां म आ वह जातवेदो लक्ष्मीमनपगामिनीम् ।
यस्यां हिरण्यं विन्देयं, गामश्वं पुरूषानहम् ॥ ॐ श्रीं श्रियै स्वाहा ॥२॥
ॐ अश्वपूर्वां रथमध्यां, हस्तिनादप्रमोदिनीम् ।
श्रियं देवीमुप ह्वये, श्रीर्मा देवी जुषताम् ॥ ॐ श्रीं श्रियै स्वाहा ॥३॥
ॐ कां सोस्मितां हिरण्यप्राकारामार्द्रां ज्वलन्तीं तृप्तां तर्पयन्तीम् ।
पद्मेस्थितां पद्मवर्णां तामिहोप ह्वये श्रियम् ॥ ॐ श्रीं श्रियै स्वाहा ॥४॥
ॐ चन्द्रां प्रभासां यशसा ज्वलन्तीं श्रियं लोके देवजुष्टामुदाराम् ।
तां पद्मिनीमीं शरणं प्र पद्ये अलक्ष्मीर्मे नश्यतां त्वां वृणे ॥ ॐ श्रीं श्रियै स्वाहा ॥५॥
ॐ आदित्यवर्णे तपसोऽधि जातो वनस्पतिस्तव वृक्षोऽक्ष बिल्वः ।
तस्य फलानि तपसा नुदन्तु या अन्तरा याश्च बाह्या अलक्ष्मीः ॥ ॐ श्रीं श्रियै स्वाहा ॥६॥
ॐ उपैतु मां देवसखः, कीर्तिश्च मणिना सह ।
प्रादुर्भूतोऽस्मि राष्ट्रेऽस्मिन्, कीर्तिमृद्धिं ददातु मे ॥ ॐ श्रीं श्रियै स्वाहा ॥७॥
ॐ क्षुत्पिपासामलां ज्येष्ठामलक्ष्मीं नाशयाम्यहम् ।अभूतिमसमृद्धिं च, सर्वां निर्णुद मे गृहात् ॥ ॐ श्रीं श्रियै स्वाहा ॥८॥
ॐ गन्धद्वारां दुराधर्षां, नित्यपुष्टां करीषिणीम् ।
ईश्वरीं सर्वभूतानां, तामिहोप ह्वये श्रियम् ॥ ॐ श्रीं श्रियै स्वाहा ॥९॥
ॐ मनसः काममाकूतिं, वाचः सत्यमशीमहि ।
पशूनां रूपमन्नस्य, मयि श्रीः श्रयतां यशः ॥ ॐ श्रीं श्रियै स्वाहा ॥१०॥
ॐ कर्दमेन प्रजा भूता मयि सम्भव कर्दम ।
श्रियं वासय मे कुले मातरं पद्ममालिनीम् ॥ ॐ श्रीं श्रियै स्वाहा ॥११॥
ॐ आपः सृजन्तु स्त्रिग्धानि चिक्लीत वस मे गृहे ।
नि च देवीं मातरं श्रियं वासय मे कुले ॥ ॐ श्रीं श्रियै स्वाहा ॥१२॥
ॐ आर्द्रां पुष्करिणीं पुष्टिं पिङ्गलां पद्ममालिनीम् ।
चन्द्रां हिरण्मयीं लक्ष्मीं, जातवेदो म आ वह ॥ ॐ श्रीं श्रियै स्वाहा ॥१३॥
ॐ आर्द्रां यः करिणीं यष्टिं सुवर्णां हेममालिनीम् ।
सूर्यां हिरण्मयीं लक्ष्मीं जातवेदो म आ वह ॥ ॐ श्रीं श्रियै स्वाहा ॥१४॥
ॐ तां म आ वह जातवेदो लक्ष्मीमनपगामिनीम् ।
यस्यां हिरण्यं प्रभूतं गावो दास्योऽश्वान् विन्देयं पुरुषानहम् ॥ ॐ श्रीं श्रियै स्वाहा ॥१५॥
ॐ य: शुचिः प्रयतो भूत्वा जुहुयादाज्यमन्वहम् ।
सूक्तं पंचदशर्चं च श्रीकाम: सततं जपेत् ॥ ॐ श्रीं श्रियै स्वाहा ॥१६॥
माला हवन
द्वादशाक्षर मन्त्र ‘ॐ नमो भगवते वासुदेवाय’ अथवा नमो भगवते नित्यं सत्यदेवाय धीमहि। चतुःपदार्थ दात्रे च नमस्तुभ्यं नमो नमः॥ स्वाहा ॥ मन्त्र से कम-से-कम १०८ बार यानि एक माला अथवा समयके अनुकूल यथाशक्ति जप करके मन्त्र के साथ अन्तमें स्वाहा बोलकर जप का दशांश हवन करना चाहिये। एक माला से आहुति न हो सके तो कम-से-कम दस आहुतियाँ देवें।
अग्निका उत्तर-पूजन तथा प्रार्थना
प्रधान हवन के अनन्तर हवन की सफलता की सिद्धि के लिये ‘ॐ स्वाहास्वधायुताय बलवर्धननामाग्रये नमः’ इस मन्त्र से अग्निदेव का गन्ध आदि उपचार से संक्षेप में उत्तर-पूजन करें।
तदनन्तर इस प्रकार प्रार्थना करे-
श्रद्धां मेधां यशः प्रज्ञां विद्यां बुद्धि बलं श्रियम् ।
आयुष्यं द्रव्यमारोग्यं देहि मे हव्यवाहन ॥
इसके बाद ‘ॐ अङ्गानि च मा आप्यायन्ताम्’ कहकर हाथों से अग्निदेव को अपने सम्पूर्ण शरीरमें धारण करने की भावना करे।
स्विष्टकृत् हवन
स्रुवामें भी रखकर दाहिना घुटना जमीन में लगाकर, निम्न मन्त्र से आहुति देवें।
ॐ अग्नये स्विष्टकृते स्वाहा – इदमग्नये स्विष्टकृते न मम।
भूः आदि नौ आहुतियाँ
(१) ॐ भूः स्वाहा (इदमग्नये न मम्)
(२) ॐ भुवः स्वाहा (इदं वायवे न मम्)
(३) ॐ स्वः स्वाहा (इदं सूर्याय न मम्)
(४) ॐ अग्निवरुणाभ्यां स्वाहा (इदमग्निवरुणाभ्यां न मम्)
(५) ॐ अग्निवरुणाभ्यां स्वाहा (इदमग्निवरुणाभ्यां न मम्)
(६) ॐ अग्नये स्वाहा (इदमग्नये अग्नये न मम्)
(७) ॐ वरुणाय सवित्रे विष्णवे विश्वेभ्यो देवेभ्यो मरुभ्यः स्वर्केभ्यश्च स्वाहा (इदं वरुणाय सवित्रे विष्णवे विश्वेभ्यो देवेभ्यो मरुभ्यः स्वर्केभ्यश्च न मम्)
(८) ॐ वरुणायादित्यायादितये स्वाहा (इदं वरुणायादित्यादितये न मम्)
(९) ॐ प्रजापतये स्वाहा (इदं प्रजापतये न मम्)
अग्नि प्रदक्षिणा तथा त्र्यायुष्धारण
तदनन्तर यजमान अग्नि की प्रदक्षिणा करे और आचार्य घृतयुक्त स्रुवासे घृतयुक्त भस्म ग्रहण कर अनामिका अँगुली से पहले स्वयं भस्म धारण करे, तदनन्तर श्रोताओं को त्र्यायुष् धारण कराये। त्र्यायुष्-धारणकी विधि इस प्रकार है-
‘ॐ त्र्यायुषं जमदग्नेः’ कहकर ललाटमें,
‘ॐ कश्यपस्य त्र्यायुषम्’ कहकर कण्ठमें,
‘ॐ यद्देवेषु त्र्यायुषम्’ कहकर दक्षिण बाहुमूल में
‘ॐ तन्नोऽस्तु त्र्यायुषम्’ कहकर हृदयमें त्र्यायुष् धारण करना चाहिये।
संस्त्रवप्राशन और दक्षिणादान
प्रोक्षणी पात्र के जल में आहुति से बचा जो घृत छोड़ा गया है, उसको यजमान थोड़ा ग्रहण कर ले अथवा संघ ले, इसी का नाम संस्रवप्राशन है। तदनन्तर आचमन करे। आचार्य आदि ब्राह्मणों को दक्षिणा तथा भूयसी दक्षिणा प्रदान करे। तदनन्तर भगवान् नारायणका उत्तर-पूजन करे।
उत्तर-पूजन
कथा-श्रवण तथा हवन के अनन्तर संक्षेप में गन्धाक्षत-पुष्म आदि उपचारों से भगवान् श्रीसत्यनारायण तथा आवाहित देवताओं का उत्तर-पूजन करना चाहिये। पूजनके बाद आरती करनी चाहिये। तदनन्तर निम्न मन्त्र से शंख का जल भगवान् पर घुमाकर भगवान् को निवेदित करें तथा अपने ऊपर और भक्तजनों पर छोड़े क्योंकि शास्त्रकी उक्ति है-
शङंखमध्यस्थितं तोयं भ्रामितं केशवोपरि ।
अङ्गलग्नं मनुष्याणां ब्रह्महत्यां व्यपोहति ॥
॥ इति होम प्रकरण ॥
❀꧁꧂❀
॥ श्री सत्यनारायणजी की आरती ॥
किसी स्वस्तिक आदि माङ्गलिक चिह्नों से अलंकृत तथा पुष्प-अक्षत आदि से सुसज्जित थाली में कर्पूर अथवा घृत की बत्ती को प्रज्वलित कर जल से प्रोक्षित कर लें। पुनः घण्टा नाद करते हुए अपने स्थान पर खड़े होकर भगवान् की मङ्गलमय आरती करें। आरती का यह मुख्य विधान है कि सर्वप्रथम चरणों में चार बार, नाभि में दो बार, मुख में एक बार आरती करने के बाद पुनः समस्त अङ्गों की सात बार आरती करनी चाहिये।
कर्पूरगौरं करुणावतारं संसारसारं भुजगेन्द्रहारम् ।
सदावसन्तं हृदयारविन्दे भवंभवानीसहितं नमामि ॥
कदलीगर्भसम्भूतं कर्पूरं प्रदीपितम् ।
आरार्तिकमहं कुर्वे पश्य मे वरदो भव ॥
चतुर्वर्तिसमायुक्तं गोघृतेन च पूरितम् ।
नीराजनेन सन्तुष्टो भवत्येव जगत्पतिः ॥
अनन्तस्तेजो बहिस्तेज एकीकृत्याऽमितप्रभम् ।
आरार्तिकमिदं देव गृहाण मदनुग्रहात् ॥
ॐ जय लक्ष्मी रमणा, स्वामी जय लक्ष्मी रमणा ।
सत्यनारायण स्वामी, जन-पातक-हरणा ॥
ॐ जय लक्ष्मी रमणा ॥
रत्न जड़ित सिंहासन, अद्भुत छवि राजे ।
नारद करत नीराजन, घण्टा ध्वनि बाजे ॥
ॐ जय लक्ष्मी रमणा ॥
प्रकट भए कलि कारण, द्विज को दरस दियो ।
बूढ़ो ब्राह्मण बनकर, कंचन महल कियो ॥
ॐ जय लक्ष्मी रमणा ॥
दुर्बल भील कठारो, जिन पर कृपा करी ।
चंद्रचूड़ इक राजा, तिनकी विपति हरी ॥
ॐ जय लक्ष्मी रमणा ॥
वैश्य मनोरथ पायो, श्रद्धा तज दीन्ही ।
सो फल भोग्यो प्रभुजी, फिर स्तुति कीन्हीं ॥
ॐ जय लक्ष्मी रमणा ॥
भाव-भक्ति के कारण, छिन-छिन रूप धर्यो ।
श्रद्धा धारण कीनी जन को काज सरयो ॥
ॐ जय लक्ष्मी रमणा॥
ग्वाल-बाल संग राजा, बन में भक्ति करी ।
मनवांछित फल दीन्हो, दीन दयालु हरि ॥
ॐ जय लक्ष्मी रमणा ॥
चढ़त प्रसाद सवायो, कदली फल मेवा ।
धूप-दीप-तुलसी से, राजी सत्य देवा ॥
ॐ जय लक्ष्मी रमणा ॥
सत्यनारायणजी की आरती जो कोई नर गावे ।
कहत शिवानंद स्वामी मनवांछित फल पावै ।॥
ॐ जय लक्ष्मी रमणा॥
पुष्पाञ्जलिम्
हरि॑÷ ॐ य॒ज्ञेन॑ य॒ज्ञम॑य॒जन्त दे॒वास्तानि॒ धर्म्मा॑णि प्प्रथ॒मान्न्या॑सन् ।
तेहनाकम्महिमानः सचन्त॒यत्र्त्रपूर्व्वे साद्ध्याः सन्ति॑दे॒वाः ॥
ॐ राजाधिराजाय प्रसह्यसाहिने । नमो वयं वैश्रवणाय कुर्महे ।
स मे कामान् कामकामाय मह्यम् । कामेश्वरो वैश्रवणो ददातु ।
कुबेराय वैश्रवणाय महाराजाय नमः॥
हरि॑÷ ॐ स्वस्ति । साम्राज्यं भोज्यं स्वाराज्यं वैराज्यं पारमेष्ठ्यं राज्यं माहाराज्यमाधिपत्यमयं समंन्तपर्यायी स्यात् सार्वभौमः सार्वायुषऽआन्तादा परार्धात् ।
पृथिव्यै समुद्रपर्यन्ताया एकराळिति ॥
हरि॑÷ ॐ तदप्येष श्लोकोऽभिगीतो मरुतः परिवेष्टारो मरुत्तस्याऽऽवसन् गृहे ।
आविक्षितस्य कामप्रेर्विश्वे देवाः सभासद इति ॥
हरि॑÷ ॐ विश्वतश्चक्षुरुत व्विश्वतो मुखो व्विश्वतोबाहुरुत व्विश्वतस्पात् ।
संम्बाहुभ्यां धमति संम्पतत्रैर्द्यावा भूमी जनयन् देव एकः॥
हरि÷ ॐ नारायणाय विद्महे वासुदेवाय धीमहि ।
तन्नो विष्णुः प्रचोदयात् ॥
जानामिपूजनमहं न हि शास्त्रसिद्धं शक्तिस्तु ते परिचिता मम सर्वतश्च ।
पुष्पाञ्जलिर्भगवतश्चरणाब्जयोस्ते, सन्दीयते परिगृहाण विसृज्य दोषाम् ॥
श्रद्धया सिक्तया भक्त्या हार्दप्रेम्णा समर्पितः ।
मन्त्रपुष्पाञ्जलिश्चायं कृपया प्रतिगृह्यताम ॥
यन्मया भक्तियुक्तेन पत्रां पुष्पं फलं जलम् ।
निवेदितञ्च नैवेद्यं तद् गृहाणाऽनुकम्पया ॥
कायेन वाचा मनसेन्द्रिर्यैर्वा बुद्ध्यात्मना वानुसृतस्वभावात्।
करोति यद्यत् सकलं परस्मै नारायणायेति समर्पयेत्तत् ॥
नानासुगन्धिपुष्पाणि यथाकालोद्भवानि च ।
पुष्पाञ्जलिर्मया दत्तो गृहाण परमेश्वर ॥
[ॐ भूर्भूवः स्वः श्री सत्यनारायणाय नमः समन्त्रपुष्पाञ्जलि समर्पयामि]
प्रदक्षिणाम्
यानि कानि च पापानि जन्मान्तरकृतानि च ।
तानि सर्वाणि नश्यन्ति प्रदक्षिणपदे पदे ॥
क्षमा-प्रार्थना
अमोघं पुण्डरीकाक्षं नृसिंहं दैत्यसूदनम् ।
हृषीकेशं जगन्नाथं वागीशं वरदायकम् ॥
गुणत्रायं गुणातीतं गोविन्दं गरुणध्वजम् ।
जनार्दनं जनातीतं जानकीवल्लभं हरिम् ॥
प्रणमामि सदा भक्त्या नारायणमतःपरम् ।
दुर्गमे विषमे घोरे शत्रुाभिः परिपीडते ॥
निस्तारयस्व सर्वेषु तथाऽनिष्टभयेषु च ।
नामान्येतानि सङ्कीत्र्य वाञ्छितं फलामाप्नुयात् ॥
सत्यनारायणं देवं वन्देऽहं कामदं विभुम् ।
लीलया विततं विश्वं येन तस्मै नमो नमः॥
मन्त्राहीनं क्रियाहीनं भक्तिहीनं जनार्दन ।
यत्पूजितं मया देव! परिपूर्णं तदस्तु मे ॥
नमो ब्रह्मण्यदेवाय गोब्राह्मणहिताय च ।
जगद्धिताय कृष्णाय गोविन्दाय नमो नमः ॥
यदक्षरपदभ्रष्टं मात्राहीनं यद्भवेत् ।
तत्सर्वं क्षम्यतां देव प्रसीद परमेश्वर ॥
यजमान अभिषेकम्
(आचार्य कुश अथवा आम्रपल्लवों आदि के द्वारा नआदिम्न मन्त्रों से यजमान आदि का अभिषेक करें। अभिषेक के समय पत्नी को पति के बायीं ओर बैठना चाहिये।)
हरि÷ ॐ द्यौः शान्तिरन्तरिक्ष ᳬ शान्तिः पृथिवी शान्तिरापः शान्तिरोषधयः शान्तिः ।
वनस्पतयः शान्तिर्विश्वे देवाः शान्तिर्ब्रह्म शान्तिः सर्व ᳬ शान्तिः शान्तिरेव शान्तिः सा मा शान्तिरेधि ॥
सुरास्त्वामभिषिञ्चन्तु ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः।
वासुदेवो जगन्नाथस्तथा सङ्कर्षणो विभुः॥
प्रद्युम्नश्चनिरुद्धश्च भवन्तु विजयाय तेः।
आखण्डलोऽग्निर्भगवान् यमो वै निर्ऋतिस्तथाः॥
वरुणः पवनश्चैव धनाध्यक्षस्तथा शिवः।
ब्रह्मणा सहिताः सर्वे दिक्पालाः पान्तु ते सदाः॥
कीर्तिर्लक्ष्मीर्धृतिर्मेधा पुष्टिः श्रद्धा क्रिया मतिः ।
बुद्धिर्लंज्जा वपुः शान्तिः कान्तिस्तुष्टिश्च मातरः॥
एतास्त्वामभिषिञ्चन्तु देवपत्न्यः समागताः।
आदित्यश्चन्द्रमा भौमो बुधजीवसिताऽर्कजाः॥
ग्रहास्त्वामभिषिञ्चन्तु राहु केतुश्च तर्पिताः।
देव दानव गन्धर्वा यक्ष राक्षस पन्नगाः॥
ऋषयो मुनयो गावो देवमातर एव च ।
देवपत्न्यो द्रुमा नागा दैत्याश्चाप्सरसां गणाः॥
अस्त्राणि सर्वशस्त्राणि राजानो वाहनानि च ।
औषधानि च रत्नानि कालस्यावयवाश्च ये ॥
सरितः सागराः शैलास्तीर्थानि जलदा नदाः।
एते त्वामभिषिञ्चन्तु धर्मकामार्थसिद्धयेः॥
“अमृताभिषेकोऽस्तुः शान्तिः पुष्टिस्तुष्टिश्चास्तु”
आपो हि ष्ठा मयोभुवस्ता न ऊर्जे दधातन । महे रणाय चक्षसे ॥
यो वः शिवतमो रसस्तस्य भाजयतेह न । उशतीरिव मातरः ॥
तस्मां अरं गमाम वो यस्य क्षयाय जिन्वथः । आपो जनयथा च नः ॥
यतो यतः समीहसे ततो नो अभयं कुरु । शन्नः कुरु प्रजाभ्योऽभयं नः पशुभ्यः ॥
विश्वानि देव सवितुर्दुरितानि परा सुव । यद् भद्रं तन्न आ सुव ॥
“अमृताभिषेकोऽस्तुः शान्तिः पुष्टिस्तुष्टिश्चास्तु”
विसर्जनम्
श्री शालग्राम तथा घर में प्रतिष्ठित देवों का विसर्जन न करें बल्कि अन्य सभी आवाहित देवताओं तथा अग्रिका निम्न मन्त्रपाठपूर्वक अक्षत छोड़ते हुए विसर्जन करें
यान्तु देवगणाः सर्वे पूजामादाय मामिकाम् ।
इष्टकामसमृद्धयर्थं पुनरागमनाय च ॥
गच्छ गच्छ सुरश्रेष्ठ स्वस्थाने परमेश्वर ।
यत्र ब्रह्मादयो देवास्तत्र गच्छ हुताशन ॥
प्रमादात् कुर्वतां कर्म प्रच्यवेताध्वरेषु यत् ।
स्मरणादेव तद्विष्णोः सम्पूर्ण स्यादिति श्रुतिः ॥
यस्य स्मृत्या च नामोक्त्या तपोयज्ञक्रियादिषु ।
न्यूनं सम्पूर्णतां याति सद्यो वन्दे तमच्युतम् ॥
“ॐ विष्णवे नमः, ॐ विष्णवे नमः, ॐ विष्णवे नमः”
आचार्य ब्राह्मण द्वारा यजमान को रक्षाबन्धन
(आचार्य निम्न मन्त्रों से यजमान को रक्षासूत्र बाँधें।)
हरि÷ ॐ यदाबध्नन् दाक्षायणा हिरण्य ᳬ शतानीकाय सुमनस्यमानाः ।
तन्म आ बध्नामि शतशारदायायुष्माञ्जरदष्टिर्यथासम् ॥
येन बद्ध बली राजा दानवेन्द्रो महाबलः।
तेन त्वां प्रतिबध्नामि रक्षे मा चल मा चल ॥
आचार्य ब्राह्मण द्वारा यजमान को तिलक
(आचार्य निम्न मन्त्रों से यजमान को तिलक करें।)
हरि÷ ॐ स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः ।
स्वस्ति नस्तार्क्ष्यो अरिष्टनेमिः स्वस्ति नो बृहस्पतिर्दधातु ॥
आदित्या वसवो रुद्रा विश्वेदेवाः सपैतृकाः ।
तिलकं ते प्रयच्छन्तु इष्टकामार्थसिद्धये ॥
आचार्य ब्राह्मण द्वारा यजमान को आशीर्वाद
(निम्न मन्त्रों से आचार्य ब्राह्मण अपने यजमान को आशीर्वाद प्रदान करें)
आनंद काले बहु राज लक्ष्मीः ।
शिव प्रसादात्त धन धान्य वृद्धिः ॥
वाधा हता शत्रु विनाश नेनम् ।
ददाति दानं विपुलम् धनायुः ॥
हरि÷ ॐ पुनस्त्वाऽऽदित्या रुद्रा वसवः समिन्धतां पुनर्ब्रह्माणो वसुनीथ यज्ञैः ।
घृतेन त्वं तन्वं वर्धयस्व सत्याः सन्तु यजमानस्य कामाः ॥
दीर्घायुस्त ओषधे खनिता यस्मै च त्वा खनाम्यहम ।
अथो त्वं दीर्घायुर्भूत्वा शतवलशा विरोहतात् ॥
श्रीर्वर्चस्वमायुष्यमारोग्यमाविधाच्छोभमानं महीयते ।
धनं धान्यं पशुं बहुपुत्रलाभं शतसंवत्सरं दीर्घमायुः ॥
मन्त्रार्था: सफलाः सन्तु पूर्णाः सन्तु मनोरथाः ।
शत्रूणां बुद्धिनाशोऽस्तु मित्राणामुदयस्तव ॥
ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात् पूर्णमुदच्यते ।
पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥
चरणामृत-ग्रहण
भगवान् का चरणोदक अति पुण्यप्रद और कल्याणकारी है। यह सभी पाप-तापों का समूल उच्छेद कर देता है। अतः श्रद्धा भक्तिपूर्वक पूजनके अन्तमें इसे सर्वप्रथम ग्रहण करना चाहिये। ग्रहण करते समय इसे भूमिपर न गिरने दे। अतः बायें हाथके ऊपर स्वच्छ दोहरा वस्त्र रखकर, उसपर दाहिना हाथ रखे तथा दाहिने हाथ में लेकर निम्न मन्त्र पढ़कर इसे ग्रहण करे
अकालमृत्युहरणं सर्वव्याधिविनाशनम् ।
विष्णुपादोदकं पीत्वा पुनर्जन्म न विद्यते ॥
(चरणोदक ग्रहण करनेके बाद पञ्चामृत लेना चाहिये।)
तुलसीपत्र ग्रहण
तदनन्तर भगवान् शालग्रामको अर्पित एवं भोग लगाया गया तुलसीदल निम्न मन्त्र पढ़कर लेना चाहिये)
पूजनानन्तरं विष्णोरर्पितं तुलसीदलम् ।
भक्षयेद्देहशुद्धयर्थं चान्द्रायणशताधिकम् ॥
प्रसाद ग्रहण –
अन्त में भगवान्को भोग लगायें गये नैवेद्यको प्रसादरूपमें भक्तोंमें बाँटकर स्वयं भी ग्रहण करें।
॥ श्रीरस्तु ॥
❀꧁꧂❀
श्री हरि हरात्मक देवें सदा, मुद मंगलमय हर्ष।
सुखी रहे परिवार संग, अपना भारतवर्ष ॥
❀꧁꧂❀
संकलनकर्ता –
श्रद्धेय पंडित विश्वनाथ द्विवेदी ‘वाणी रत्न’
संस्थापक, अध्यक्ष एवं प्रबंध निदेशक
(‘हरि हर हरात्मक’ ज्योतिष)
संपर्क सूत्र – 07089434899
┉┅━❀꧁꧂❀━┅┉